Powiedz o tym miejscu
pl

Prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow został obalony w wyniku puczu wojskowego (tzw. puczu Janajewa)

Nie ma jeszcze zdjęć z wydarzenia. Dodaj zdjęcie!
Data wydarzenia:
19.08.1991

Pucz moskiewski, Pucz sierpniowy lub Pucz Janajewa to nieudana próba przejęcia władzy w ZSRR przez "twardogłowych" liderów KPZR w sierpniu 1991.

Geneza

Wobec pogłębiającego się kryzysu w państwie, jego przywódca Michaił Gorbaczow lawirował pomiędzy zwolennikami zmian, a ich przeciwnikami dążącymi do siłowego stłumienia tendencji demokratyzacyjnych. Wywoływało to niezadowolenie obu stron i skłaniało je do radykalizacji działań. W Związku Radzieckim partia komunistyczna utraciła konstytucyjną gwarancję monopolu na władzę, a Gorbaczow poszukiwał alternatywnego dla KPZR oparcia władzy. W części republik pojawiały się tendencje niepodległościowe. W czerwcu 1991 lider obozu demokratycznego Borys Jelcyn zwyciężył w wyborach prezydenckich w Federacji Rosyjskiej, zdobywając ogromny wpływ na większość obszaru państwa.

Michaił Gorbaczow usiłował zachować ZSRR poprzez negocjowanie nowego traktatu związkowego (tzw. proces nowo-ogariowski) z 23 kwietnia 1991. Projekt traktatu wedle formuły ""9+1" (9 republik ZSRR zainteresowanych nową organizacją: Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR, Uzbecka SRR, Kazachska SRR, Azerbejdżańska SRR, Kirgiska SRR, Tadżycka SRR, Turkmeńska SRR) zapowiadał przekształcenie ZSRR w nowe państwo konfederacyjne o nazwie "Związek Suwerennych Republik Radzieckich", w którym scentralizowaną władzę Moskwy zastąpiłaby szeroka autonomia republik. Rozwiązanie to pozwoliłoby jednak zachować istnienie jednego państwa ze wspólną armią, walutą i polityką zagraniczną. Nowy traktat związkowy (w miejsce "leninowskiego" traktatu z 1922 r.) miał zostać podpisany 20 sierpnia 1991 w Moskwie.

Przebieg

W nocy z 18 na 19 sierpnia doszło do zamachu stanu. Delegacja samozwańczego komitetu przybyła do przebywającego na urlopie w krymskiej posiadłości Foros prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa, ogłaszając swoje postanowienia i próbując wymóc na Gorbaczowie dobrowolne wprowadzenie stanu wyjątkowego. Przedtem zerwana została łączność telekomunikacyjna posiadłości. Wobec odmowy prezydenta internowano (areszt domowy) i odebrano mu aparaturę kierującą głowicami jądrowymi. Doszło do przejęcia władzy przez 8-osobowy Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego. Na czele tego komitetu stał wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Oprócz niego w skład Komitetu wchodzili: premier Walentin Pawłow, minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnętrznych Boriss Pugo, I zastępca przewodniczącego Rady Obrony ZSRR Oleg Bakłanow, przewodniczący Związku Rolników ZSRR Wasilij Starodubcew, przewodniczący Stowarzyszenia Państwowych Obiektów Przemysłu, Budownictwa, Transportu i Łączności ZSRR Aleksandr Tiziakow.

19 sierpnia o 6 rano w państwowej telewizji i radiu, ogłoszono, iż ze względu na rzekomy zły stan zdrowia Gorbaczowa, został on zawieszony w wykonywaniu funkcji prezydenta, a jego obowiązki na mocy konstytucji przejął tym samym wiceprezydent Janajew. Telewizyjne orędzie poprzedziła emisja rosyjskiej sztuki "Jezioro łabędzie".

Komitet ogłosił na niemal całym terytorium ZSRR stan wyjątkowy (miał obowiązywać przez pół roku), wydał Odezwę do narodu radzieckiego, jednocześnie wprowadzając kontrolę prasy (duża część dzienników i czasopism została zawieszona) oraz zakaz demonstracji i strajków. Wprowadzono również godzinę milicyjną po 23.00. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe uzbrojone w czołgi, okrążając wszystkie ważniejsze gmachy w mieście. Łącznie Komitet skierował do stolicy ZSRR kilka dywizji i około 500 pojazdów pancernych.

Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych, a głównym ogniskiem oporu stał się budynek parlamentu Rosji (tzw. Biały Dom), który otoczony został barykadami bronionymi przez kilka tysięcy ludzi. Prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn uznał działanie komitetu za nielegalne i wezwał do protestów oraz bojkotu zarządzeń przywódców zamachu. Część oddziałów wojskowych znajdujących się w Moskwie przeszła na stronę Jelcyna.

20 sierpnia Komitet był popierany tylko przez niektóre lokalne władze, zaś w wielu regionach ZSRR nasilił się opór przeciw puczowi. W nocy z 20 na 21 sierpnia grupa 8 transporterów opancerzonych próbowała bezskutecznie wedrzeć się ulicą Sadowoje Kolco w kierunku siedziby parlamentu Rosji. W trakcie starć zginęło 5 obrońców barykad. 21 sierpnia pucz moskiewski załamał się, w czym decydującą rolę odegrało przejście na stronę Jelcyna Tamańskiej Dywizji Pancernej Gwardii, Tulskiej Dywizji Powietrznodesantowej i jednostki antyterrorystycznej Grupa Alfa, które zgodnie z rozkazem komitetu zdobyć miały budynek parlamentu rosyjskiego. Po załamaniu się puczu doszło do masowych manifestacji, podczas których niszczono symbole komunistyczne (np. popiersia Lenina) oraz zastępowano radzieckie flagi państwowe na urzędach narodową flagą Rosji (biało-niebiesko-czerwoną). Najbardziej spektakularnym przejawem owych demonstracji było zdjęcie z cokołu pomnika Feliksa Dzierżyńskiego sprzed budynku KGB. Tłum skierował się również pod siedzibę Komitetu Centralnego, gdzie zmuszono jego pracowników do opuszczenia budynku i pozostawienia całego mienia w stanie nienaruszonym (przedtem próbowali oni m.in. niszczyć dokumenty).

W godzinach przedpołudniowych 21 sierpnia kilku członków komitetu w obliczu klęski poleciało na Foros, próbując negocjować porozumienie z Gorbaczowem, nie zostali jednak przez niego przyjęci, a później aresztowano ich. W godzinach popołudniowych uwolniono prezydenta Gorbaczowa, który przysłanym przez Jelcyna samolotem w towarzystwie jego delegacji na czele z wiceprezydentem Ruckojem natychmiast powrócił do Moskwy, gdzie mianował nowych szefów resortów spraw wewnętrznych, obrony oraz KGB. W instytucjach tych rozpoczęto wymianę kadr. Nie udał się jednak do tłumu obrońców "Białego Domu", co zostało źle odebrane przez nich oraz opinię publiczną i być może przesądziło o jego dalszych losach politycznych. W następnych dniach proces wymiany personalnej na najwyższych stanowiskach objął także inne urzędy, m.in. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Prokuraturę Generalną (ustąpili ich szefowie Aleksandr Biessmiertnych i Nikołaj Trubin). W trakcie puczu Łotwa i Estonia proklamowały niepodległość, a wkrótce potem uczyniła to także Ukraina i Białoruś. 22 sierpnia samobójstwo popełnił członek Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego Boriss Pugo, a w kolejnych dniach kilku innych związanych z puczem polityków.

Konsekwencje

W rezultacie puczu zawieszono działalność (24 sierpnia), a następnie zlikwidowano (29 sierpnia) KPZR. Proces demontażu pozostałości systemu komunistycznego przybrał na sile - klęskę puczu Janajewa uznaje się niekiedy w historiografii oraz publicystyce za upadek systemu komunistycznego w ZSRR, a działania skupionych wokół Jelcyna przeciwników puczu i wydarzenia następnych dni bywają nazywane "rewolucją sierpniową" lub "drugą rewolucją rosyjską".

Prezydenta Gorbaczowa pozbawiono przyznanych mu we wrześniu 1990 specjalnych pełnomocnictw w sprawach gospodarczych, wzrosła zaś rola Borysa Jelcyna, który zdobył realną władzę na terenie republiki rosyjskiej. On też faktycznie kierował nominacjami na stanowiska ministerialne, które formalnie przeprowadzał prezydent ZSRR. Choć działania w trakcie puczu prowadzone były teoretycznie w obronie legalnej władzy Gorbaczowa, jednak pogromcy puczystów nie zatrzymali się po zwycięstwie i całkowicie zmarginalizowali rolę prezydenta ZSRR w polityce wewnętrznej. Podejmowane później przez Gorbaczowa próby powrotu do kwestii nowego traktatu związkowego, mimo dalszych ustępstw ze strony władzy centralnej, nie spotykały się z zainteresowaniem w radzieckich republikach, które - nie wyłączając Rosji - zdecydowane już były na secesję z ZSRR i status niepodległego państwa. Pucz przyspieszył więc ostateczną likwidację ZSRR, która nastąpiła w grudniu 1991.

Odbiór na świecie

Gorbaczow i Jelcyn byli wcześniej ostrzegani np. przez prezydenta USA, że może dojść do takiej próby przejęcia władzy w Rosji. Świat zareagował jednak spokojnie. Puczystów poparli Saddam Husajn i Kadafi.

Odbiór w Polsce

Wieści z Rosji, początkowo szokujące, przyjęte zostały następnie z w miarę spokojnym wyczekiwaniem na dalszy bieg wypadków. Jedynie pod ambasadą ZSRR zebrało się ok. 200 osób skandujących hasła przeciwko puczystom. Polskie władze wobec wahania, nie ogłosiły jasnego stanowiska, co m.in. uchroniło od potencjalnych problemów dyplomatycznych później, wobec upadku puczu.

Kilkanaście dni wcześniej nastąpiła katastrofa masztu radiowego w Konstantynowie (Gąbinie), której efektem było czasowe zaprzestanie nadawania na falach długich Programu I Polskiego Radia, odbieranego dotychczas w odległych zakątkach Europy przez Polonię (a także na wielu obszarach Polski i ZSRR). Tę zbieżność czasową wiązano niekiedy z celowym dążeniem do ograniczenia informacji m.in. podczas puczu.

 

Powiązane wydarzenia

OsobaData wydarzeniaJęzyk
1Somija tiek oficiāli uzņemta NATOSomija tiek oficiāli uzņemta NATO04.04.2023lv
2
Ukraine says at least 5 people were killed after a national guard member opened fire at an aerospace factory in Dnipro26.01.2022en, lv
3"Nekā Personīga": 5. oktobra Ministru kabineta COVID19 krīzes vadības sēdes atšifrējums"Nekā Personīga": 5. oktobra Ministru kabineta COVID19 krīzes vadības sēdes atšifrējums14.11.2021lv
4
5 Americans, 1 Egyptian, and 1 Israeli said to be among the dead in a helicopter crash apparently caused by a technical failure12.11.2020en
5Armēnija raķešu uzbrukumā 2. lielākajai Azerbaidžānas pilsētai Gandžai nogalinājusi vairāk kā 10 iedzīvotājus, vairāk kā 50 ievainotiArmēnija raķešu uzbrukumā 2. lielākajai Azerbaidžānas pilsētai Gandžai nogalinājusi vairāk kā 10 iedzīvotājus, vairāk kā 50 ievainoti17.10.2020lv
6
Altaja novadā, Krievijā kādā tūristu bāzes istabiņā atrasti 4 līķi31.07.2020lv
7
1 Canadian dead, 5 missing after navy helicopter crash01.05.2020en
8A huge explosion has ripped through a chemical plant in eastern China, killing at least six people and injuring dozensA huge explosion has ripped through a chemical plant in eastern China, killing at least six people and injuring dozens21.03.2019en, lv
9Apstiprināts LR 40.ministru prezidents Arturs Krišjānis Kariņš un viņa vadītais ministru kabinetsApstiprināts LR 40.ministru prezidents Arturs Krišjānis Kariņš un viņa vadītais ministru kabinets23.01.2019lv, ru
10Magņitogorskā, Krievijā, gāzes sprādzienā deviņstāvu mājā vismaz 39 upuri un desmitiem ievainotoMagņitogorskā, Krievijā, gāzes sprādzienā deviņstāvu mājā vismaz 39 upuri un desmitiem ievainoto31.12.2018lv, ru
11Heavy fighting being reported in Svitlodarsk, Ukraine.  5 confirmed killed, 32 wounded in same areaHeavy fighting being reported in Svitlodarsk, Ukraine. 5 confirmed killed, 32 wounded in same area18.12.2016en, lv
12Krievijā nošauti 2 ceļa policistiKrievijā nošauti 2 ceļa policisti09.10.2016lv, ru
13Azerbaidžānas Aizsardzības ministrija publiskojusi separātistu štāba iznīcināšanas video Azerbaidžānas Aizsardzības ministrija publiskojusi separātistu štāba iznīcināšanas video 04.04.2015lv
14Andrejs Fursovs: Kurš pārvalda pasauliAndrejs Fursovs: Kurš pārvalda pasauli07.10.2014lv
15Krievijas mediji publicējuši "melno sarakstu" ar personām, kuras atbalsta UkrainuKrievijas mediji publicējuši "melno sarakstu" ar personām, kuras atbalsta Ukrainu19.08.2014lv, ru
16Десталинизации россиского общества КарагановаДесталинизации россиского общества Караганова01.02.2011ru
17W stolicy Łotwy Rydze doszło do antyrządowych zamieszek wywołanych kryzysem ekonomicznymW stolicy Łotwy Rydze doszło do antyrządowych zamieszek wywołanych kryzysem ekonomicznym13.01.2009lv, pl
18Medijos parādās ziņa par gatavotu atentātu pret Ziedoni ČeveruMedijos parādās ziņa par gatavotu atentātu pret Ziedoni Čeveru09.10.2001lv
19Borys Jelcyn wygrał po raz drugi wybory prezydenckie w RosjiBorys Jelcyn wygrał po raz drugi wybory prezydenckie w Rosji03.07.1996lv, pl, ru
20Podpisano Memorandum BudapeszteńskiePodpisano Memorandum Budapeszteńskie05.12.1994de, en, lv, pl, ru

Mapa

Źródła: wikipedia.org, timenote.info, news.lv

    Osoby

    Osoba Data ur. Data śm. Język
    1Дмитрий КомарьДмитрий Комарь06.11.196821.08.1991ru
    2Szamil BasajewSzamil Basajew14.01.196510.07.2006pl, ru
    3Илья КричевскийИлья Кричевский03.03.196321.08.1991ru
    4Илья  КричевскийИлья Кричевский03.02.196321.08.1991ru
    5Raimonds SalmiņšRaimonds Salmiņš00.00.196119.08.1991lv
    6Andris LīgotnisAndris Līgotnis24.04.195914.12.1997lv
    7Vladimirs  UsovsVladimirs Usovs16.03.195421.08.1991lv, ru
    8Aleksandrs DemčenkoAleksandrs Demčenko06.01.195412.02.2020lv, ru
    9Борис  ТарасовБорис Тарасов10.08.195205.07.2013ru
    10Aleksandr LebiedAleksandr Lebied20.04.195028.04.2002pl, ru
    11Raits ČernajsRaits Černajs13.08.194803.03.2018lv
    12Wiktor  IwanienkoWiktor Iwanienko19.09.194701.01.2023ee, lv, pl, ru
    13Wiktor  JerinWiktor Jerin17.01.194420.03.2018en, pl, ru
    14Filips StroganovsFilips Stroganovs28.10.194209.02.2014lv, ru
    15Juris BeķerisJuris Beķeris27.02.194219.08.1991lv
    16Aivars EndziņšAivars Endziņš08.12.194021.11.2023en, lv, pl, ru
    17Wiktor  BarannikowWiktor Barannikow20.10.194021.07.1995en, lv, pl, ru
    18Saparmurats NijazovsSaparmurats Nijazovs19.02.194021.12.2006lv, ru
    19Valentina PugoValentina Pugo13.09.193823.08.1991en, lv, ru
    20Vadims  BakatinsVadims Bakatins06.11.193731.07.2022lv, ru
    Tagi