Toruń, Kościół św. Jakuba

Kościół Świętych Apostołów Jakuba i Filipa w Toruniu – dawna fara Nowego Miasta Torunia, położona jest przy wschodnim narożniku Rynku Nowomiejskiego. Świątynię wzniesiono od roku 1309 do XV stulecia. Wpierw otrzymała prezbiterium, a następnie korpus nawowy z wieżą zachodnią. Jeszcze w XIV wieku farą zaczęły zarządzać cysterki, potem benedyktynki. W latach 1557-1667 fara należała do gminy ewangelickiej, następnie odzyskały go benedyktynki, które do XIX wieku zarządzały świątynią. Odtąd do dnia obecnego kościół parafialny.

Ze względu na charakterystyczną bryłę, bogactwo detalu architektonicznego i wysublimowany układ przestrzenny wnętrza kościół należy do najważniejszych przykładów ceglanej architektury basenu Morza Bałtyckiego. Wewnątrz zachował się bardzo cenny wystrój wnętrza - liczne malowidła ścienne z XIV-XV wieku, XIV-wieczny krucyfiks, tzw. mistyczny, tzw. Czarny Krucyfiks z XV wieku, figura Matki Boskiej z początku XVI wieku, a ponadto późnogotycki obraz - Pasja Toruńska. Spośród zabytków nowożytnych wyróżniają się: ołtarz główny, zespół ołtarzy bocznych z cennymi obrazami, manierystyczna chrzcielnica.

Dzieje

W związku z potrzebą dopasowania do istniejącej siatki ulic prezbiterium kościoła nie jest ściśle orientowane, ale skierowane ku północnemu wschodowi. Kamień węgielny pod budowę położył biskup Herman w 1309. W tym samym roku rozpoczęto budowę prezbiterium, które nakryto sklepieniem gwiaździstym, natomiast w przęsło wschodnie nakryto sklepieniem pseudopoligonalnym, w wyniku czego od wewnątrz prezbiterium sprawia wrażenie zamkniętego wielobocznie. Od zewnątrz prezbiterium otrzymało bogatą dekorację architektoniczną, m.in. szczyt wschodni, wieżyczkę schodową oraz ceramiczną inskrypcję fundacyjną. Do 1340 ukształtowano bryłę kościoła, który posiada rzadko spotykany na terenie Ziemi chełmińskiej układ bazyliki trójnawowej, emporowej z łukami odporowymi i wysokimi, ozdobionymi pełzakami (żabkami) i kwiatonami pinaklami. Od 1359 do pierwszej połowy XV w. po bokach korpusu dobudowano kaplice boczne, jednocześnie podwyższając dachy naw bocznych i ukrywając pod nimi łuki odporowe, co pozostawiło widoczne do dziś ślady w elewacji kościoła. Charakterystyczny podwójny dach wieży został zbudowany po pożarze w 1455. W 1345 prawo patronatu nad kościołem otrzymał klasztor cysterek, z czasem benedyktynek. Od 1557 służył nowomiejskim ewangelikom, w 1667 został ponownie przejęty przez benedyktynki (do 1833). W 1724 w sąsiedztwie tegoż kościoła rozpoczęły swój bieg wypadki nazwane później tumultem toruńskim. Przebudowany budynek dawnego klasztoru znajduje się po południowej stronie kościoła, z którym kiedyś był połączony szerokim gankiem.

W lipcu 2006 został otwarty odcinek Polskiej Drogi św. Jakuba z Olsztyna do Torunia, prowadzący do kościoła św. Jakuba. W tym kościele odprawiane są również łacińskie msze niedzielne i świąteczne w rycie trydenckim.

Wymiary: długość kościoła - 53 m, wysokość nawy głównej - 20,65 m, wysokość naw bocznych - 9,70 m, wysokość wieży - 49 m, szerokość kościoła 28,80 m.

Inskrypcje na murach kościoła

Na zewnątrz prezbiterium umieszczony został majuskułowy fryz inskrypcyjny w języku łacińskim, biegnący od południowej wieżyczki schodowej aż do zakrystii. Napis mówi o tym, że chór kościoła ma być poświęcony czci dwóch świętych, Jakuba i Filipa.

[BENE]DIC DOMIN[NE DOMVM ISTAM E]T OMNES HABITANTES IN ILLA SIT IN EA SANITAS EST CONSECRA[NDVS] CHORVS [HIC] ET PERFICIENDVS AD LAVDEM SANCTI IACOBI PARITERQVE PHILIPPI IN QVO LAVDANDVS DEVS EST ET GLORIFICANDVS AD QVEM SVBSIDIVM SI QVIS PORREXIT ILLVM NON VIVAT TRISTE SET TV BENEFAC SIBI CRISTE HVNC BARATRI PENA NON LEDAT SED AD AMENA TV VENIE VENA DVCAS [E]T VIRGO SERENA [E]T BONITAS CRISTI TRAHAT ILLVM DE NECE TRIST[I] AMEN

Wyposażenie wnętrza

Wnętrze kościoła kryje niezwykle cenny zespół zabytków, z których część została tu przeniesiona w XIX w. po zburzeniu przez Prusaków kościoła dominikanów. Najważniejszymi skarbami z epoki gotyku są: XIV-wieczny krucyfiks tzw. mistyczny, pochodzący z nieistniejącego kościoła św. Mikołaja, XIV-wieczne malowidła ścienne pod wieżą i w prezbiterium, figura Marii z Dzieciątkiem z końca XIV w. w nawie głównej oraz symultaniczny gotycki obraz pasyjny z ok. 1480-1490 gotycki obraz tablicowy, przedstawiający 22 sceny z męczeńskiej drogi Chrystusa, ukazane na tle rozbudowanego pejzażu. Szczególnym kultem wśród flisaków cieszył się tzw. czarny krucyfiks z 1 poł. XV w., czczona była też figura Matki Boskiej Różańcowej z ok. 1500. W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie znajduje się m.in. drewniana figura Chrystusa w Ogrojcu z ok. 1400 (z kaplicy dobudowanej przy wieży), obraz Madonny z Dzieciątkiem z około 1440, gotyckie cyborium i 2 krzyże relikwiarzowe.

Z epoki protestanckiej zachował się jeden z najstarszych w Polsce, bogato rzeźbiony i o wysokich walorach artystycznych prospekt organowy z 1611, obraz Sąd Ostateczny z 1603 (dzieło warsztatu Antona Möllera z Gdańska) i chrzcielnica. Większość ołtarzy (w tym kilka przeniesionych z rozebranego kościoła dominikanów św. Mikołaja) pochodzi z XVIII w. i prezentuje wysoki poziom toruńskiej snycerki barokowej. Z XVIII w. pochodzi też ozdobny łuk tęczowy u wejścia do prezbiterium (1733), ambona (1770) i szereg obrazów w kaplicach bocznych. Wśród wcześniejszych obrazów szczególnie interesujące jest Ukrzyżowanie, dzieło Bartłomieja Strobla z 1634, przeniesione z dawnego klasztoru sióstr przy kościele Św. Ducha nad Wisłą. W 2006 zakończył się kilkuletni remont ołtarza głównego z 1732, z obrazem Św. Jakuba Starszego. Neogotyckie witraże we wschodnich oknach prezbiterium wykonała firma Franz Binsfeld z Trewiru (1913-1914). Epitafium upamiętnia biskupa diecezji łuckiej Adolfa Piotra Szelążka, pochowanego w tym kościele, obsługiwanym wówczas przez księży z jego diecezji.

Według niepotwierdzonej źródłowo tradycji w latach około 1342-1345 powstać miały organy, jedne z pierwszych na Pomorzu. Przypuszczano, że mogły znajdować się na emporze w prezbiterium. Ich twórcą był franciszkanin Paweł Wenchen, późniejszy budowniczy organów w bazylice Świętego Piotra w Rzymie.

Podczas wojny północnej w 1703 wojska szwedzkie zrabowały 2 największe dzwony. Jeden z nich, zwany Thornan znajduje się w katedrze w Uppsali i jest obecnie największym dzwonem w Szwecji.

A/403 z 24.10.1929 r.
oraz 27.11.1959 r.