Rozpoczęła się wymierzona w środowisko uczonych Sonderaktion Krakau
Sonderaktion Krakau – niemiecka akcja pacyfikacyjna skierowana przeciwko środowisku polskich uczonych, przeprowadzona 6 listopada 1939 r. w Krakowie. Nazwa akcji prawdopodobnie powstała w kręgach rodzinnych, a w polskiej literaturze historycznej zaczęła funkcjonować w latach 60. XX wieku. Kryptonim taki nie występuje w jakimkolwiek oficjalnym dokumencie nazistowskim, a podawanym w kartach uwięzienia powodem była "akcja przeciwko profesorom uniwersyteckim" ((niem.) Aktion gegen Univ. Professoren).
Przebieg akcji
Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego profesor Tadeusz Lehr-Spławiński na mającym miejsce 3 listopada 1939 roku spotkaniu z dowódcą 2. oddziału operacyjnego I grupy operacyjnej (Einsatzkommando 2/I) sturmbannführerem SS Brunonem Müllerem otrzymał polecenie zarządzenia na 6 listopada ogólnego zebrania wykładowców do wysłuchania wyjaśnień o niemieckim punkcie widzenia na sprawy nauki i szkoły wyższe.
Zebranie odbyło się w sali wykładowej nr 66 im. Mikołaja Kopernika (obecnie sala nr 56 im. J. Szujskiego) Collegium Novum. Przybyły na nie w asyście policji Müller zamiast wyjaśnień wygłosił krótkie oświadczenie:
Die hiesige Universität hat ihr Schuljahr begonnen, ohne vorher die Einwilligung der deutschen Behörden eingeholt zu haben. Das ist eine Böswilligkeit. Nebst dem ist es allgemein bekannt, dass die Lehrer stets gegenüber der deutschen Wissenschaft feindlich gesinnt waren. Dies sind die Gründe, weshalb sie Alle – mit Ausnahme der drei anwesenden Frauen [!] – in ein Konzentrationslager werden abgeführt werden. Jedwede Diskussion oder auch nur Äusserung hierüber ist ausgeschlossen. Wer einen Widerstand gegen die Ausführug meines Befehles wagen würde, wird niedergeschossen.
Tutejszy uniwersytet rozpoczął rok akademicki bez wcześniejszego uzyskania zgody władz niemieckich. Jest to wyraz złej woli. Ponadto jest powszechnie wiadomo, że nauczyciele zawsze byli wrogo nastawieni do niemieckiej nauki. W związku z tym, wszyscy, poza trzema obecnymi kobietami (!), zostaną wywiezieni do obozu koncentracyjnego. Jakakolwiek dyskusja a nawet wypowiedzi na ten temat są wykluczone. Kto odważy się na opór wobec wykonania mojego rozkazu, zostanie zastrzelony.Pomimo takiej groźby profesor Stanisław Estreicher próbował wypowiedzieć się, ale nie został dopuszczony do głosu, a rektora Lehr-Spławińskiego uciszono stwierdzeniem, że to on będzie aresztowany jako pierwszy. Zgodnie z zapowiedzią zwolniono do domu dwie obecne na sali profesor: Helenę Willman-Grabowską i Jadwigę Wołoszyńską – po opuszczeniu terenu uniwersytetu powiadomiły one rodziny zebranych o aresztowaniach.
Łącznie w ramach akcji uwięziono 183 osoby (według innych źródeł 184), w tym z:
- Uniwersytetu Jagiellońskiego – 142 wykładowców i 3 studentów,
- Akademii Górniczej – 21,
- Akademii Handlowej – 3,
- Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie – 1,
- Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – 1,
- szkół średnich – 6
oraz 6 innych przypadkowych osób.
Osadzono ich najpierw w więzieniu na Montelupich, rano nastąpiła kolejna zmiana miejsca zakwaterowania. Około dziewiątej załadowano transport i przeniesiono aresztowanych do koszar 20. pułku piechoty na ul. Mazowieckiej (obecnie koszary 16 batalionu powietrznodesantowego przy ul. Wrocławskiej). Po zwolnieniu 11 osób, w tym Fryderyka Zolla, 27 listopada 1939 wywiezieni zostali przez Wrocław i Berlin do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.
Wśród zatrzymanych byli też wiekowi, schorowani i emerytowani naukowcy, co w warunkach obozu koncentracyjnego doprowadzało do znacznego pogorszenia stanu zdrowia i przyśpieszonej śmierci. Pierwszą ofiarą śmiertelną akcji był profesor Akademii Górniczej Antoni Meyer, który zmarł 24 grudnia 1939. Cztery dni później zmarł były rektor UJ Stanisław Estreicher. W następnych tygodniach zmarli m.in. zoolog Michał Siedlecki, anatom Kazimierz Kostanecki, historyk literatury Ignacy Chrzanowski.
Po międzynarodowych protestach (w tym przede wszystkim osobistej interwencji Benito Mussoliniego u Hitlera) 101 uwięzionych zostało 8 lutego 1940 r. zwolnionych. Niektórzy z nich wycieńczeni warunkami obozowymi lub z powodu znacznego pogorszenia stanu zdrowia zmarli w różnych okresach po zwolnieniu (jak np. 19 lutego 1940, w kilka dni po zwolnieniu, prof. Jan Włodek). Pozostałych (głównie młodszych naukowców), 4 marca, wywieziono do obozu koncentracyjnego Dachau, skąd po 19 miesiącach również większość zwolniono. Niektórzy z naukowców (Wiktor Ormicki) zostali zamordowani.
Niektóre ofiary Sonderaktion Krakau
- Józef Archutowski
- Tadeusz Banachiewicz
- Henryk Batowski
- Andrzej Bolewski
- Arnold Bolland
- Mieczysław Brożek
- Antoni Bystrzonowski
- Ignacy Chrzanowski
- Jan Konstanty Dąbrowski
- Tadeusz Dobrowolski
- Karol Dziewoński
- Stanisław Estreicher
- Vilim Frančić
- Stanisław Gąsiorowski
- Tadeusz Glemma
- Franciszek Górski
- Jan Gwiazdomorski
- Jan Harajda
- Adam Zdzisław Heydel
- Antoni Maria Emilian Hoborski
- Zdzisław Jachimecki
- Stanisław Klimecki
- Władysław Konopczyński
- Kazimierz Kostanecki
- Tadeusz Jan Kowalski
- Stanisław Kutrzeba
- Kazimierz Lepszy
- Stanisław Maziarski
- Joachim Metallmann
- Tadeusz Lehr-Spławiński
- Michał Marian Siedlecki
- Jerzy Smoleński
- Leon Sternbach
- Leon Tochowicz
- Stanisław Urbańczyk
- Jan Włodek
- Józef Wolski
- Albin Żabiński
Powiązane wydarzenia
Mapa
Źródła: wikipedia.org
