Olsztyn, bazylika katedralna św. Jakuba

Bazylika konkatedralna św. Jakuba Apostoła w Olsztynie – kościół zbudowany w II poł. XIV wieku.

W 1596 wieżę kościoła (w części drewnianą) zastąpiono nową. Utrzymana była, jak cały kościół, w stylu gotyckim. Miała 63 m wys. Kościół nie jest orientowany, aczkolwiek wieża kościoła wskazuje kierunek na Rzym. W 1721 przebudował go Piotr Olchowski z Reszla (kaplice boczne). W 1864 kościół groził ruiną i musiano go zamknąć. Oddano go do użytku po generalnym remoncie z lat 1866-1868, ale prace nad restauracją wnętrza i nadaniem mu neogotyckiego poloru trwały jeszcze kilkanaście lat. W 1896 z nieznanych przyczyn wybuchł w kościele pożar i wyrządził sporo strat. Co najmniej od 1565 (brak danych dla wcześniejszego okresu) wygłaszano w kościele kazania po polsku. W 1599 proboszcz olsztyński, Ambroży Merten, prosił o zwolnienie z urzędu, ponieważ nie znał języka polskiego, mowy swych parafian. Na początku XVIII wieku wszyscy księża olsztyńscy byli Polakami. W ciągu wieków odwiedzali olsztyński kościół, modlili się w nim wybitni Polacy: Jan Dantyszek, Marcin Kromer i Ignacy Krasicki, wszyscy trzej piastujący godność biskupów warmińskich oraz król Władysław IV (1635). W latach 1898-1900 był tu organistą Feliks Nowowiejski, kompozytor "Roty" i "Legendy Bałtyku", a w latach 1979-1981 biskup Józef Glemp (późniejszy prymas Polski) zarządzał stąd diecezją warmińską. Od 1945 prokatedra, od 1973 konkatedra, od 2004 bazylika mniejsza.

Wnętrze świątyni

W porównaniu z bogactwem swej architektury kościół ma znacznie skromniejsze wyposażenie wnętrza. W 1807, podczas wojen napoleońskich, Francuzi zamknęli w nim półtora tysiąca jeńców rosyjskich, a ci, broniąc się przed ostrym mrozem, spalili tu wszystko, co mógł strawić ogień. Mimo to zachowało się w kościele trochę zabytków ruchomych z okresu:

• gotyku (m.in. tabernakulum ścienne z kratą gotycką, tryptyk późnogotycki),
• renesansu (m.in. dekoracja malarska tabernakulum ściennego, tryptyk św. Krzyża, świeczniki),
• baroku (rzeźby apostołów św. Andrzeja i św. Jakuba Starszego, krucyfiks ponadnaturalnej wielkości, obraz Matki Boskiej Różańcowej, chrzcielnica i in.)

Ciekawostki

• W Kaplicy Wieczystej Adoracji olsztyńskiej katedry znajduje się późnogotycki tryptyk wykonany przez nieznanego artystę na początku XVI w. W centrum ołtarza znajduje się Matka Boża z Dzieciątkiem na tle promienistej mandorli jako Niewiasta obleczona w Słońce i Księżyc pod jej stopami. Po lewej stronie NMP znajduje się św. Katarzyna, po prawej św. Kanut, królewicz duński. Pod figurami łacińskie słowa głoszą: Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia. W skrzydłach bocznych tryptyku umieszczono figury Dwunastu Apostołów. Ołtarz nie należał do oryginalnego wyposażenia świątyni, trafił do Olsztyna na początku lat pięćdziesiątych XX w., dzięki biskupowi Tomaszowi Wilczyńskiemu, który sfinansował jego renowację.
• Latem odbywają się w niej Olsztyńskie Koncerty Organowe.

270 (O/63) z 20.03.1957 r.