Warszawa, ulica Mostowa

Ulica Mostowa – ulica warszawskiego Nowego Miasta, biegnąca od ul. Boleść i Brzozowej do Nowomiejskiej i Freta.

Historia

Znana już w średniowieczu ulica Mostowa pierwotnie była drogą wiodącą do przeprawy i przystani na Wiśle. W XVI stuleciu zwana Walischewo, Walischew lub Przewoźnią. Obecną nazwę uzyskała w XVII wieku.

Po otoczeniu Starej Warszawy murami obronnymi stała się drogą podmurną; na przełomie XV i XVI wieku jej południową stronę zajmował mur obronny wraz z fosą. Po przeciwnej stronie stały wówczas bardzo skromne, drewniane domy, zamieszkane przez ubogą ludność. Przełom w dziejach ulicy nastąpił po rozpoczęciu w roku 1568 z fundacji Zygmunta Augusta budowy stałego mostu na Wiśle, zwanego Mostem Zygmunta Augusta. Budowę drewnianego mostu poprzedzonego chroniącą go murowaną Bramą Mostową ukończono w roku 1575, dzięki zabiegom owdowiałej w międzyczasie Anny Jagiellonki. Most ów był obiektem o charakterze ponadlokalnym, jednak przetrwał tylko do roku 1602, kiedy to został zniesiony przez krę, zaś ulica Mostowa na powrót stała się dojazdem do przeprawy na Wiśle. Dzięki istnieniu mostu ulica Mostowa otrzymała poza nazwą częściowo brukowaną nawierzchnię – ułożoną już w roku 1595.

Pod koniec XVI wieku Bractwo Miłosierdzia założone w roku 1584 przez Piotra Skargę otworzyło przy Mostowej Szpital św. Łazarza dla ubogiej, okolicznej ludności. Zabudowania, pierwotnie drewniane i zastąpione około roku 1621 murowanymi kilkakrotnie powiększano i nadbudowano do wysokości dwóch pięter; w latach 1671-1675 zespół uzupełniono o budynek mieszczący kaplicę, i w roku 1677 – niewielki cmentarz mieszczący się przy ul. Brzozowej.

Pozostałą zabudowę Mostowej stanowiły domy drewniane oraz wzniesiony już przed rokiem 1655 bardzo mały, ale pierwszy przy ulicy dom murowany, należący do Jakuba Graszowskiego. 7 maja 1656 cała zabudowa ulicy została na rozkaz feldmarszałka Arvida Wittenberga spalona przez Szwedów, przetrwał jedynie dom nr 18 oraz zabudowania szpitala. Poza tym, w dziesięć lat odbudowano jeden dworek i 10 drewnianych domów.

Poważne zmiany w zabudowie ulicy pojawiły się dopiero po roku 1730; do roku 1743 powstało przy ulicy 16 murowanych domów i kamieniczek; mieszkańcami Mostowej byli przeważnie rzemieślnicy. W związku z istnieniem przystani na Wiśle przy ulicy funkcjonowały liczne knajpy, szynki i garkuchnie; wiązało się to z istnieniem pobliskiej przystani.

W roku 1761 ulica otrzymała na znacznym odcinku nowy bruk, zaś cztery lata później, w roku 1765 powstał w kompleksie Szpitala św. Łazarza nowy budynek mieszczący infirmerię dla chorych. Dawna Brama Mostowa mieszcząca w międzyczasie prochownię w latach 1767-1771 została przebudowana na więzienie marszałkowskie według projektu Jakuba Fontany. Nowa, klasycystyczna fasada gmachu zamknęła perspektywę ulicy.

W roku 1770 przy ulicy wymieniano już 10 kamienic, prawie 10 lat później, w roku 1779, otwarto przejazd na ulicę Starą. Ruch odbywał się przez zamykaną na noc bramę kamienicy numer 16, należącej do dominikanów z ulicy Freta. W roku 1785 wzniesiono kamienicę „Pod Świętym Florianem” według projektu Szymona Bogumiła Zuga; wyróżniała się ona wybitnym opracowaniem bogatego, wczesnoklasycystycznego wystroju.

Po upadku Rzeczypospolitej w budownictwie zapanował marazm; kolejne realizacje przyniosły dopiero czasy konstytucyjnego Królestwa Kongresowego. W latach 1815-1830 przy ulicy Mostowej powstało kilka kamienic, w tym projektowana przez Fryderyka Alberta Lessla kamienica Hieronima Grabowskiego pod nr 23, oraz najciekawsza realizacja z tego okresu: kamienica Karoliny i Wincentego Moritzów pod nr 27. Nazwisko jej twórcy nie jest pewne, jednak przez analogię do innych obiektów można mniemać, że autorem projektu był Karol Henryk Galle lub Adolf Schuch. Niektórzy badacze wymieniają też nazwisko Alfonsa Kropiwnickiego, jednak ta teza ma stosunkowo słabe podstawy.

Rok 1832 przyniósł wielką zmianę, jaką była wyprowadzka Szpitala św. Łazarza; po 240 latach działalności w jednym miejscu w świadomości ówczesnych mieszkańców był instytucją istniejącą tu „od zawsze”. Dawna kamienica szpitalna stała się kamienicą mieszczańską, zaś Szpital św. Łazarza kontynuował swą działalność przy ulicy Brackiej.

W następnych dziesięcioleciach powstała jeszcze jedna kamienica, jedną też przebudowano. Dopiero około roku 1870 u zbiegu z ulicą Rybaki ostatnie drewniane domostwa przy Mostowej zastąpiono trzypiętrową kamienicą. Po tym czasie ulica podupadła: zabudowę nadmiernie dogęszczono oficynami, istniejące kamienice nadbudowywano o kolejne kondygnacje, przy okazji wprowadzając tandetne, gipsowe dekoracje całych fasad.

Jak wszędzie na Nowym i Starym Mieście długo nie remontowane kamienice miały niski standard, zaś ich mieszkańcami była uboga, głównie żydowska ludność, parająca się rzemiosłem lub handlem. Ulicę zamieszkiwali także licznie zawodowi złodzieje, sutenerzy oraz prostytutki.

W roku 1910 przebito burząc dwie kamieniczki wylot ulicy Starej; jednak działaniom niszczącym zabytkowy charakter ulicy sprzeciwiało się utworzone w roku 1906 Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Dzięki jego działaniom już wtedy wpisano do rejestru zabytków kamienice pod numerami 16, 27 i 28; nadbudowy musiały być konsultowane z konserwatorem zabytków, który zawsze zalecał cofnięcie nadbudowanej kondygnacji. W ten sposób podwyższono kamienice nr 20 i 23, jednak nawet pomimo takich działań Mostowa była ulicą bardzo zaniedbaną, słabo oświetloną i uchodziła za niebezpieczną po zapadnięciu zmroku. Rok 1939 nie przyniósł zniszczeń zabudowy; wszystkie obiekty zostały spalone i w większości zniszczone do fundamentów w roku 1944.

Odbudowa

Mimo dobrego zachowania murów i dekoracji kilku kamienic zbyt późno podjęta odbudowa – w roku 1951 – musiała wiązać się z rozbiórką nie zabezpieczonych kilka lat domów, narażonych na działanie czynników zewnętrznych. Wszystkie relikty rozebrano, zaś odbudowę przeprowadzono w sposób budzący kontrowersje: kładąc zbyt duży nacisk na ekspozycję rekonstruowanych wtedy murów obronnych rozebrano mimo rozpoczętej odbudowy relikty dawnego Szpitala św. Łazarza.

Zabudowie sztucznie narzucono rytm „schodków” odpowiadających spadkowi ulicy; nierzadko zmieniono też w tym celu liczbę kondygnacji. Wszystkie obiekty odbiegają w znacznym stopniu od pierwowzorów, przy czym w ich wyglądzie doszukać można się inspiracji estetyką XVIII wieku. Części pierzei nieparzystej nie odbudowano w ogóle; aby otworzyć widok na mury obronne Starej Warszawy w kilku miejscach stworzono luki w zabudowie pierzei.