Stanisław Patek

Stanisław Patek (ur. 1 maja 1866 w Rusinowie k. Kozienic, zm. 22 sierpnia 1944 w Warszawie) – polski prawnik, adwokat, dyplomata, wolnomularz, założyciel Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

Do wybuchu I wojny światowej związany z PPS. Od rewolucji 1905 roku występował jako obrońca w procesach politycznych przed sądami rosyjskimi. Inicjator utworzenia w 1905 r. Koła Obrońców Politycznych i jego aktywny uczestnik.

Patronował i przewodził działaniom zespołu młodych adwokatów występujących bezinteresownie w procesach politycznych. Skupiło się wokół niego grono przyszłych luminarzy polskiej palestry w okresie międzywojennym, takich jak: Leon Berenson, Eugeniusz Śmiarowski, Kazimierz Sterling, W. Szumański, H. Landy, Stanisław Rundo, Emil Stanisław Rappaport, Wacław Barcikowski oraz związani luźniej Wacław Makowski, Bronisław Sobolewski i Jerzy Skokowski. Rosyjski Sąd Wojskowy w Cytadeli warszawskiej uznał początkowo nawet Koło Obrońców Politycznych za środek ułatwiający mu wyznaczanie obrońców na rozprawy sądowe. W sali balowej klubu oficerskiego w Cytadeli, w której nocą nierzadko do rana odbywały się bankiety, od godziny dziewiątej rano nieraz do późnych godzin nocnych, zasiadał Wojskowy Sąd Wojenny (z generałem jako przewodniczącym i oficerami do stopnia porucznika), decydujący o życiu i śmierci podsądnych – rewolucjonistów-bojowców z PPS.

Pracami adwokatów z Koła Obrońców Politycznych kierował Patek. Kierowniczką kancelarii Koła była Stefania Sempołowska. Siedzibą adwokatów warszawskich z Koła Obrońców Politycznych były kancelaria i prywatne mieszkanie Patka, mieszczące się w pałacyku przy ul. Królewskiej 25. W mieszkaniu Stanisława Patka przez pewien czas ukrywał się Józef Piłsudski. Adwokaci Koła bronili w ponad 260 sprawach politycznych okresu 1905–1907.

Stanisław Patek był m.in. obrońcą osiemnastoletniego Stefana Okrzei, bojowca PPS, który w marcu 1905 rzucił bombę na komisariat policji na Pradze. Wybuch zranił ciężko 3 policjantów, jednego zaś Okrzeja zastrzelił podczas ucieczki z miejsca akcji. W przemówieniu obrończym Patek bez ogródek mówił o panującej w Kongresówce polityce represji i brutalności carskiej policji. Po analizie prawnej stanu faktycznego zwrócił się do sędziów z dramatycznym apelem: „Ja was, panowie, o uznanie okoliczności łagodzących nie proszę, ale uznania ich w imieniu prawa żądam! Mam prawo twierdzić, że sprawiedliwość – to jeszcze nie okrucieństwo, mam prawo myśleć, że sędziowie nawet w wojennym sądzie polowym – są ludźmi, którzy mają surowy kodeks w ręku, ale mają i serce w piersi, mam prawo żądać, by sprawa była przez nich wystudiowana, wyczerpana i osądzona w najdrobniejszych szczegółach, mówiących nie tylko na niekorzyść oskarżonego. A więc – żądam! Żądam w imieniu prawdy...

Stanisław Patek bronił także w innych głośnych sprawach, m.in. Józefa Montwiłł-Mireckiego (o którym Piłsudski powiedział później – był jednym z pierwszych najlepszych moich żołnierzy), członka PPS i bojowca, kierującego wieloma zamachami, m.in. na pociągi pocztowe i wojskowe pod Pruszkowem (1905), Rogowem (1906) i Łapami (1907). Mimo błyskotliwej obrony Stanisława Patka, Montwiłł skazany został na karę śmierci i stracony na stokach Cytadeli warszawskiej.

W 1907 sąd nad 67 członkami Organizacji Bojowej PPS zebrał zespół obrończy dwunastu adwokatów: Bershona, Wacława Brokmana, Wiktora Krypskiego, Bronisława Kułakowskiego, Czesława Mejro, Leona Papieskiego, Stanisława Patka, Emila Rappaporta, Jerzego Skokowskiego, Kazimierza Sterlinga, Trejdosiewicza i Zlasnowskiego. Adwokaci przysięgli występujący w procesach politycznych byli obiektem szykan władz carskich. Rewizje i aresztowania objęły: Skokowskiego, Śmiarowskiego, Szyszkowskiego, Szterlinga, Świeszewskiego i innych. Stefan Frankenstein-Sieczkowski został skreślony z liczby adwokatów przysięgłych w 1910 za to, że będąc powołany na świadka, wyraził chęć złożenia w sądzie przysięgi w języku polskim.

W konsekwencji również Patek był systematycznie szykanowany przez władze carskie. Wytaczano mu wielokrotnie postępowania dyscyplinarne, a w lutym 1908 aresztowano i osadzono w X Pawilonie Cytadeli, znanym mu doskonale z wcześniejszych odwiedzin podsądnych i skazanych. Postawiono mu zarzut powiązań przestępczych z bojowcami. Fakt aresztowania Patka stał się głośny nie tylko w Warszawie, lecz także w Petersburgu i Moskwie. Interweniowali znani adwokaci: Franciszek Nowodworski, Aleksander Lednicki i Konstanty Niedźwiecki. Po miesiącu aresztu Stanisława Patka zwolniono. W grudniu 1910 Sąd Okręgowy Warszawski znowu rozpatrywał sprawę Patka, tym razem oskarżonego o namawianie do cofania zeznań i o przynależność do tajnej organizacji Czerwony Krzyż. Po kolejnych postępowaniach dyscyplinarnych za używanie „niewłaściwych zwrotów” na rozprawach, został zawieszony, a następnie w 1911, mimo protestów adwokatów w Królestwie i Rosji, wykreślono Patka na zawsze z listy adwokatów. Już nigdy w szeregi palestry nie powrócił.

Po odzyskaniu niepodległości (1918), w latach 1919–1920 organizator polskiego sądownictwa. W 1919 przedstawiciel Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego dokooptowany do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, uczestnik delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową.

W latach 1919–1920 minister spraw zagranicznych RP, w latach 1921–1926 poseł w Tokio, w latach 1926–1932 w Moskwie, gdzie negocjował pakt o nieagresji. W latach 1933–1935 ambasador w Waszyngtonie. Powrócił do kraju z powodu nasilającej się choroby (niedowład nóg). W latach 1936–1939 senator Rzeczypospolitej z nominacji prezydenta.

Przez całe życie partner Stefanii Sempołowskiej. Zginął od wybuchu bomby lotniczej podczas bombardowania miasta przez Luftwaffe w trakcie powstania warszawskiego.