Lublin, cmentarze przy Lipowej

Cmentarze przy ul. Lipowej – znajdujący się przy ul. Lipowej w Lublinie najstarszy i najbardziej znany zespół cmentarzy we wschodniej Polsce, w skład którego wchodzą:

• cmentarz rzymskokatolicki,
• cmentarz ewangelicko-augsburski,
• cmentarz prawosławny oraz
• cmentarz wojskowo-komunalny z główną bramą wejściową od ul. Białej.

Powstanie tego jednego z najcenniejszych cmentarzy w Polsce datowane jest na rok 1794. Ma on wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter, można na nim zobaczyć wiele nagrobków będących cennymi dziełami sztuki rzeźbiarskiej. Na lubelskiej nekropolii spoczywają ludzie zasłużeni dla miasta czy kraju – m.in. ks. Piotr Ściegienny - zesłaniec i działacz chłopski. Cmentarz był również miejscem pochówku żołnierzy armii austro-węgierskiej z I wojny światowej; bojowników poległych w walkach z bolszewikami, a także żołnierzy AK i uczestników walk w 1939 roku. Część północna cmentarza kryje w sobie cmentarz ewangelicki - spoczywają tam prochy m.in. zasłużonej dla Lublina rodziny Vetterów. W tej samej części znajduje się także cmentarz prawosławny z cerkwią pw. Świętych Niewiast Niosących Wonności.

Historia

De facto do końca XVIII wieku w Lublinie nie było wydzielonego miejsca przeznaczonego na pochówek. Lublinianie w tym czasie byli chowani w kryptach kościelnych oraz na przykościelnych małych cmentarzach. Do dnia dzisiejszego zachowały się szczątki takiego cmentarza znajdującego się obok kościoła Świętej Trójcy przy ulicy Ewangelickiej. Większość znajdujących się tam nagrobków pochodzi z początków XIX wieku.

Pozwolenie na otwarcie najstarszej części nekropolii, tj. cmentarza rzymskokatolickiego zostało wydane w 1794 przez biskupa chełmskiego i lubelskiego Wojciecha Skarszewskiego. Założono go na gruntach klasztoru Panien Brygidek Lubelskich, na tzw. Rurach[3]. Mimo że idea otwarcia nekropolii położonej poza obrębem miasta była wynikiem realizacji zarządzenia władz austriackich zabraniającego grzebania zmarłych w kościołach i na cmentarzach przykościelnych, na niewielkim początkowo terenie nekropolii (1,68 ha) chowano początkowo tylko szczątki przenoszone z popadających w ruinę cmentarzyków śródmiejskich. Wraz z nimi przeniesiono tu kilkanaście pomników nagrobnych (kilka z nich zachowało się do dziś). Dopiero od jesieni 1811 datują się pierwsze regularne pochówki zmarłych, początkowo wolnomyślicieli (masonów), później zaś innych obywateli miasta. Cmentarz był ogrodzony i obsadzony lipami, stąd jego nazwa „Pod Lipkami” lub „Lipki”.

W najstarszej części cmentarza znajduje się około tysiąca grobów z XIX wieku, z których większość wymaga odnowienia. Zostały zbudowane przeważnie z nietrwałego piaskowca i wapienia. Obecnie wiele grobowców jest już opuszczonych.

W związku z zapełnianiem się jego przestrzeni grobami, władze kościelne i miejskie kilkakrotnie dokupowały ościenne tereny poszerzając go (m.in. w latach 1853, 1870, 1899 i przed II wojną światową). Około 1825 założono sąsiadującą z cmentarzem rzymskokatolickim część ewangelicko-augsburską, a po 1840 część grecko-unicką (obecnie znaną jako cmentarz prawosławny). W 1915 część cmentarza rzymskokatolickiego została wykorzystana przez władze austriackie jako miejsce pochówku żołnierzy i w następnych latach z części tej utworzono osobny cmentarz, zwany obecnie wojskowo-komunalnym. W wojskowej części cmentarza znajdują się też groby komunistów i działaczy PZPR. Na terenie zespołu cmentarzy przy ul. Lipowej w Lublinie znajdują się trzy kaplice: pw. Wszystkich Świętych w części rzymskokatolickiej, pw. Niewiast Niosących Wonności w części prawosławnej oraz kaplica na cmentarzu wojskowo-komunalnym. W 2005 w części ewangelicko-augsburskiej oddano do użytku pierwsze na Lubelszczyźnie kolumbarium.

W prawosławnej części nekropolii pochowani są żołnierze armii Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Semena Petlury, którzy w 1920 byli sojusznikami Polski w walce z bolszewikami. Po wojnie tej wielu z nich osiedliło się w Polsce, a przed drugą wojną światową stanowili w Lublinie aktywną kulturalnie mniejszość. Jako prawosławni chowani byli w wydzielonej części cmentarza. W ostatnich latach zaniedbana wcześniej ukraińska kwatera została uporządkowana – w maju 2001 odsłonięto tu pomnik ukraińskich żołnierzy.

Prawosławny cmentarz przy ul. Lipowej, na którym znajduje się blisko 500 nagrobków, to unikalna część najstarszej lubelskiej nekropolii, a katedralna parafia prawosławna od lat stara się o jego renowację. W 2009 dostała zgodę urzędu miasta na prace. W pierwszej kolejności parafia chce utwardzić alejki i oświetlić cmentarną kaplicę pw. Świętych Niewiast Niosących Wonności. W planach parafii znajduje się także także budowa kolumbarium. Znajdzie się ono w zrekonstruowanym murze, który kiedyś oddzielał od siebie prawosławną i ewangelicką część nekropolii.

Cmentarze przy ul. Lipowej w Lublinie funkcjonują w świadomości lublinian jako jedna nekropolia. Są one miejscem pochówku osób zasłużonych oraz zwykłych obywateli miasta i regionu. Od 1985 nekropolia posiada status zabytku, zarówno ze względu na walory historyczne, jak i artystyczne. Znajdują się tu pomniki nagrobne wykonane przez tak znanych artystów jak Antoni Kurzawa, Bolesław Jeziorański, Konstanty Laszczka, Ludwik Pyrowicz, Bolesław Syrewicz, Hipolit Kasjan Marczewski, Leon Migalski, Adolf Saturnin Timme i inni. O objęcie opieką konserwatorską cmentarzy przy ul. Lipowej w Lublinie apelował w latach 1976 i 1981 na łamach Kameny historyk sztuki Michał Domański, który w swych artykułach dokonał pierwszego całościowego rozpoznania zabytkowych walorów rzeźby nagrobnej. W 1985 powstał Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Lublina, przy którym dwa lata później powołano Komisję Ochrony Zabytków Cmentarnych. Od tego czasu członkowie i sympatycy urządzają doroczne kwesty, których celem jest odnowa i ratowanie zabytków cmentarnych.