Palmiry, cmentarz-mauzoleum zamordowanych w czasie II wojny światowej

Cmentarz-mauzoleum Palmiry – miejsce pamięci narodowej z grobami przeszło 2 tysięcy Polaków, zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej, w okresie od 1939-1943, zlokalizowany na południe od wsi Palmiry w Gminie Czosnów w województwie mazowieckim w Kampinoskim Parku Narodowym.

W zależności od źródeł podawana jest różna liczba pochowanych: tablica informacyjna na cmentarzu podaje 2115 ofiar, gmina Czosnów na której terenie leży cmentarz 2204 pochowanych, można też spotkać się z liczbą 2252 ofiar.

W 1929 ze wsi Palmiry w głąb lasu zbudowano drogę prowadzącą do ukrytych magazynów wojskowych, składającą się z dwóch pasm bruku przedzielonych na środku rzędem sosen, które miały maskować drogę przed atakiem lotniczym. W tym okresie do magazynów też doprowadzono bocznicę kolei normalnotorowej z Warszawy Gdańskiej przez Młociny, Łomianki do Palmir. We wrześniu 1939 r. toczyły się tu zacięte walki z wojskami niemieckimi, które nie chciały dopuścić do wywiezienia z magazynów zapasów broni oraz amunicji dla broniących się polskich oddziałów w Modlinie, Zakroczymiu i Warszawie. Ostatecznie polscy żołnierze w połowie września wysadzili w powietrze magazyny z amunicją i miejsce to obecnie jest głębokim dołem, który miejscowi ludzie nazywają "Po wybuchu".

W pobliżu Palmir - na polanie położonej około 7 kilometrów od szosy modlińskiej przy drodze do wsi Pociecha - okupanci niemieccy masowo mordowali więźniów politycznych przywożonych z Warszawy. Między grudniem 1939 a lipcem 1941 roku na "palmirskiej polanie śmierci" odbyło się co najmniej 20 egzekucji, w których zginęło ponad 1700 osób narodowości polskiej i żydowskiej, zazwyczaj przywiezionych z warszawskich więzień i aresztów. Największa masakra miała miejsce w dniach 20-21 czerwca 1940, kiedy to w ramach tzw. akcji AB zamordowanych zostało co najmniej 358 więźniów Pawiaka - w tym wielu przedstawicieli polskiej elity politycznej, intelektualnej i kulturalnej. W dniach egzekucji Niemcy stosowali zwiększone środki ostrożności (miejsca egzekucji otaczały wzmocnione patrole wojska i żandarmerii nie wpuszczając nikogo do lasu, a pracowników leśnych zwalniając z pracy), maskując później w różny sposób masowe groby np. sadzeniem młodników. Pomimo tego miejsce każdej zbrodni było podpatrywane przez miejscową ludność i oznaczane. Nie wykluczone, że nie wszystkie miejsca zostały znalezione. Po wojnie w 24 miejscach wskazanych przez leśników rozpoczęto prace ekshumacyjne przez ekipy Polskiego Czerwonego Krzyża i do 2 czerwca 1946 wydobyto ponad 1700 zwłok, z czego 170 stanowiły kobiety, a rozpoznano jedynie 400. Delegat Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, Szwajcar dr Emil Bosch, który przybyły na miejsce ekshumacji w maju 1946 r., oświadczył dziennikarzom, że "wstrząsające dowody martyrologii Polski, jakich świadkiem był na Palmirach, przekraczają wszystkie jego dotychczasowe wyobrażenia o zbrodniach niemieckich".

Po zakończeniu ekshumacji w Palmirach Polski Czerwony Krzyż przystąpił do badania kolejnych mogił ofiar zbiorowych mordów:

• od 16 do 19 lipca 1946 r. rozkopano koło Stefanowa w lesie chojnowskim 3 mogiły zbiorowe pochodzące ze stycznia i lutego 1943 r.,
• wiosną 1947 r. dokonywano ekshumacji w rejonie Młocin,
• od 31 marca do 3 kwietnia w Szwedzkich Górach,
• 12 i 13 maja na wydmie Łuże w pobliżu Wólki Węglowej,
• 14 i 16 maja w Wólce Węglowej,
• od 16 do 22 maja w Laskach.

Z wyjątkiem nielicznych przypadków, gdzie rodziny same postanowiły pochować swoich bliskich, większość zwłok z tych ekshumacji złożono na utworzonym w 1948 roku cmentarzu-mauzoleum w Palmirach.

Ostatecznie w Palmirach spoczywa:

• 1793 osoby stracone w Palmirach w latach 1939-1941
• 96 osób straconych na Szwedzkich Górach w styczniu 1940 r.
• 48 obywateli Legionowa rozstrzelanych 26 lutego 1940 r.
• 115 osób straconych w Laskach w 1942 r.
• 83 osoby stracone na Wydmach Łuże w 1942 r.
• 102 osoby stracone w Lasach Chojnowskich koło Stefanowa w styczniu i w lutym 1943 r.
• 15 osób straconych w Wólce Węglowej w maju 1943 r.

W roku 1973 w pobliżu cmentarza otwarto Muzeum Walki i Męczeństwa pokazujące eksponaty związane z wrześniem 1939, konspiracją i walkami partyzanckimi na terenie Puszczy Kampinoskiej oraz dokumenty i rzeczy znalezione w czasie ekshumacji. Muzeum od 1980 jest oddziałem Muzeum Historycznego m.st Warszawy. 9 lipca 2004 roku nad Puszczą Kampinoską przeszła trąba powietrzna, wyrządzając szkody w pasie długości 14 km i szerokości 200 m, powalając drzewa na obszarze około 97 ha. Na przełomie roku 2004 i 2005 usunięto wiatrołomy, a wiosną 2005 żołnierze Garnizonu Warszawskiego obszar ten zalesili.

W roku 2004 i 2005 cmentarz został okradziony – zginęło z krzyży wiele aluminiowych tabliczek identyfikujących pomordowanych – ogółem ukradziono 2218 tabliczek. W ich miejsce Urząd Wojewódzki postanowił zamontować tabliczki z żywicy epoksydowej nie stanowiące zachęty dla złodziei, jednak do dziś wszystkie brakujące tabliczki nie zostały uzupełnione.

Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry

W roku 2009 Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta ogłosił konkurs na budowę nowego muzeum. Budowa rozpoczęła się w kwietniu 2010 i została sfinansowana ze środków miejskich, unijnych i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Nowe muzeum przybrało postać surowego budynku z betonu i szkła wkomponowanego w las kampinoski. Placówkę otwarto 31 marca 2011. W uroczystości wzięli udział: prezydent Bronisław Komorowski, prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz, przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Władysław Bartoszewski i jej sekretarz generalny Andrzej Kunert.

Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry jest oddziałem Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

Cmentarz

Przy wejściu na cmentarz umieszczono wyryte w kamieniu słowa, pierwotnie wyryte przez nieznanego więźnia na ścianie celi nr 6 w więzieniu w dawnej siedzibie Gestapo w alei J. Ch. Szucha 25:

Łatwo jest mówić o Polsce, trudniej dla niej pracować, jeszcze trudniej umrzeć, a najtrudniej cierpieć.

Nad cmentarzem górują 3 krzyże posiadające zmienione proporcje – ich dłuższe ramiona mają symbolizować rozłożone ręce rozstrzeliwanego człowieka.

W lesie otaczającym cmentarz miejsca pochówków oznaczone są parami betonowych krzyży – podobne krzyże, tylko drewniane znajdują się w miejscach innych egzekucji np. w Lesie Młocińskim na Młocinach.

Rokrocznie, począwszy od 1959 roku, w II połowie października na terenie Cmentarza-Mauzoleum Palmiry ma swoje zakończenie impreza o charakterze turystyczno-patriotycznym Centralny Zlot Młodzieży "Palmiry" organizowana przez PTTK.