Warszawa, Cmentarz Powstańców Warszawy

Cmentarz Powstańców Warszawy – największy w Europie cmentarz wojenny, otwarty 25 listopada 1945 z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych początkowo do zbiorowych grobów "przejściowych" z ulic i placów Warszawy, poległych głównie podczas powstania warszawskiego; wpisany do rejestru zabytków w 2012.

Nekropolia, która początkowo zajmowała 4,5 ha, zajmuje dziś obszar 1,5 ha i znajduje się przy ul. Wolskiej 174/176 w Warszawie, Od strony zachodniej i północnej jest ograniczona murem katolickiego cmentarza Wolskiego, od południa ul. Wolską, a od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Spoczywają tam żołnierze Powstania Warszawskiego z 1944 roku i jego ofiary cywilne, a także w niewielkim procencie żołnierze polegli w innych działaniach II Wojny Światowej w Warszawie.

Historia Pochowani na cmentarzu

Pierwsze pochówki na Cmentarzu Powstańców odbyły się już w listopadzie 1945 i trwały do początku lat 50. Największy pogrzeb odbył się 6 sierpnia 1946, kiedy na Wolę zwieziono 5,5 tony prochów (117 trumien) osób zamordowanych i spalonych w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego na terenach dawnego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (Al. Ujazdowskie), siedziby Gestapo przy Al. Szucha, a także z samej Woli, w tym z masowej eksterminacji mieszkańców określanej jako rzeź Woli.

Na cmentarzu pochowano także inne ofiary lat okupacji hitlerowskiej lat 1939-1945 m.in.: żołnierzy kampanii wrześniowej 1939, walk o Warszawę z 1945, Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940-1943 na stadionie SKRA przy ul. Okopowej, więźniów Pawiaka i okolicznych mieszkańców.

Według ksiąg cmentarnych na Cmentarzu Powstańców Warszawy spoczywa 104 tysiące 105 osób, poległych głównie podczas Powstania Warszawskiego. Aż 80% z nich to cywile (ludność cywilną przewodnicząca społecznego komitetu ds. cmentarza Wanda Traczyk-Stawska nazwała głównym bohaterem powstania warszawskiego), w większości pochowani anonimowo.

Władze komunistyczne a Cmentarz Powstańców

Nieprzychylna powstaniu warszawskiemu polityka władz Polski Ludowej sprawiła, że przez dziesięciolecia oficjalnie nie wspominano o istnieniu wolskiej nekropolii, nie odbywały się tam uroczystości rocznicowe, a cmentarz był utrzymywany w stanie zaniedbania.

Obowiązywał zakaz wystawiania nagrobków, co uzasadniano mającymi lada moment nastąpić pracami porządkowymi. Faktycznie, jak pokazują zdjęcia z l. 50. XX w. (zob. „Stolica” 1957, nr 45, s. 16), rodziny zmarłych starały się chociaż o symboliczny krzyż, często stawiając go po kryjomu i mimo że służba cmentarna była zobowiązana do usuwania wszystkich samowolnie zbudowanych pomników.

W latach 60. XX w. cmentarz został uporządkowany (zob. wygląd cmentarza) według projektu Tadeusza Wyrzykowskiego, który wzorował się na koncepcji Romualda Gutta i Aliny Scholtzówny z 1946, uzupełniając ją m.in. o własne projekty nagrobków. Jednocześnie obszar cmentarza został znacznie zmniejszony, pierwotnie zajmował bowiem teren ok. 13,3 ha między Cmentarzem Wolskim a nieistniejącą dziś ul. Baltazara (równoległa do ul. Redutowej), tymczasem w toku prac porządkowych wschodnią granicę cofnięto do ul. Józefa Sowińskiego. Jednocześnie zaorano wszystkie mogiły niszcząc istniejące, prowizoryczne nagrobki.

Formalnie nekropolia pozostawała pod administracją władz miejskich, lecz z czasem kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolności Demokrację (ZBoWiD), decydując o tym, kto i jaki napis mógł umieścić na nagrobkach. Już zresztą pod koniec l. 40. XX w. wiele osób grzebano anonimowo, chociaż dało się ustalić ich personalia (dotyczyło to zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej). Co najmniej do połowy ostatniej dekady XX w. obowiązywał regulamin zabraniający m.in. samowolnego umieszczania napisów na pomnikach.

Cmentarz nie był również w żaden sposób oznaczony w terenie, a jedyne informacje o charakterze miejsca umieszczono w głębi nekropolii lub starano się ukryć. Ich treść nie oddawała prawdziwej genezy pochówków np. jeszcze w l. 90. XX w. pod kurhanem znajdowała się tablica z napisem:

Cmentarz Powstańców Warszawy jest miejscem upamiętnienia walki i męczeństwa narodu polskiego. Na cmentarzu pochowane są szczątki i prochy bohaterskiego ludu Warszawy, zorganizowanych członków ruchu oporu i żołnierzy walczących o wyzwolenie stolicy z niewoli hitlerowskiej w latach 1939–1945

Zarówno daty, jak i określenia osób pochowanych w tym miejscu, nie podają faktycznej genezy powstania cmentarza. Z kolei inna tablica, objaśniająca przyczynę usypania kurhanu, została celowo wmurowana za pomnikiem Polegli Niepokonani, przez co była i pozostaje nadal praktycznie niewidoczna.

Stan obecny

Aż do XXI w. cmentarz był praktycznie pozbawiony emblematów powstania. Dopiero w 2001 na barykadzie i tarczy posągu Polegli Niepokonani umieszczono znaki Polski walczącej (kotwicę). Od tego czasu środowiska kombatantów prowadzą starania o właściwe uczczenie pamięci pochowanych na Woli osób (zob. Pomniki i tablice pamiątkowe). W planach jest m.in. zbudowanie Ściany Pamięci, zawierającej nazwiska pogrzebanych, a także ogrodzenie nekropolii.

Cmentarz ma status nekropolii wojennej, a tym samym znajduje się pod opieką władz państwowych.

W 1995 r. cmentarz wpisano do ewidencji zabytków, a do rejestru zabytków w 2012 r. pod numerem A-1057. Ochroną objęto obszar w granicach działek ewidencyjnych 11/3 oraz 14/2, obręb 6-07-10, ukształtowany w latach 1946-1960, wraz z wszelkimi komponentami decydującymi o jego historycznym charakterze (dyspozycja funkcjonalna, układ alej, rozplanowanie mogił, pomników i nasadzeń zieleni).

Wygląd cmentarza

Na Cmentarzu Powstańców Warszawy jest niewiele pojedynczych grobów. Ludzkie szczątki pogrzebano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie, gdzie złożono ludzkie prochy, znajdującym się w miejscu, gdzie postawiono pomnik "Polegli Niepokonani" Gustawa Zemły. Oblicza się, iż zawiera on ok. 12 ton prochów, co odpowiada liczbie ok. 50 tys. osób.

Plany niezrealizowane

Już w 1946, na prośbę płk Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław”, Romuald Gutt wraz z Aliną Scholtz opracowali koncepcję estetycznej organizacji terenu cmentarza.

Według projektu oś założenia wyznaczała szeroka aleja, poprowadzona równolegle do ul. Wolskiej od muru Cmentarza Wolskiego, poprzez kurhan, do ul. Redutowej. Największą masową mogiłę miał ozdobić sarkofag umieszczony pod baldachimem podpartym czterema kolumnami (pierwotnie kaplica z ołtarzem polowym). Kwatery z grobami pojedynczymi i zbiorowymi zaprojektowano na całej przestrzeni między Cmentarzem Wolskim a ul. Redutową, planując oddzielenie ich szpalerami drzew. Całość otaczałby parkan obsadzony pnączami lub żywopłotem.

Rozpoczęto prace nad realizacją tego projektu, lecz ostatecznie ich zaniechano, jako oficjalną przyczynę podając brak funduszy.

Stan do l. 60. XX w.

Przez kilkanaście lat Cmentarz Powstańców Warszawy znajdował się w stanie skrajnego zaniedbania. Z projektu Gutta i Scholzówny zrealizowano tylko Aleję Główną, kilka ścieżek między kwaterami, a dawną gliniankę zamieniono na staw. Nieliczne nagrobki miały charakter nietrwały i nawet kurhan z prochami pomordowanych oznaczony był tylko prostym, metalowym krzyżem, skromną, kamienną płytą i prowizoryczną tablicą z napisem:

Tu spoczywają prochy tysięcy ofiar faszyzmu hitlerowskiego zamordowanych i spalonych w Warszawie 1944 r.

Stan od l. 60. XX do początku XXI w.

W początku l. 60. XX w., według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego, wykonano szereg prac, które znacznie poprawiły estetykę Cmentarza Powstańców, aczkolwiek dziś budzą pewne kontrowersje (zwłaszcza w środowiskach kombatanckich).

Kwatery zostały uregulowane, a teren obsadzono krzewami oraz drzewami, w czym bezpośrednio wzorowano się na planie Gutta i Scholzówny. Jednocześnie teren cmentarza został bardzo zmniejszony i ograniczony od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Na pozostałej części utworzono skwer, nazwany z czasem Parkiem Powstańców Warszawy.

Jednak najistotniejszą zmianą było wystawienie ujednoliconych nagrobków w formie pionowych, kamiennych płyt z kombatanckim odznaczeniem Polski Ludowej tzw. Krzyżem Grunwaldu. Pod nim umieszczono napis:

Polegli w walce o wolność w Powstaniu Warszawskim 1944 r.,

co może zostać odczytane jako „przywłaszczanie” przez komunistyczne właze ówczesnej Polski idei powstania. Jednocześnie nazwiska pochowanych znalazły się na nielicznych pomnikach, a w większości wypadków podano tylko liczbę osób z określeniem nieznany.

Od czasu zmian wprowadzonych w l. 60. XX w. cmentarz przez długi czas nie ulegał żadnym przekształceniom. Pozostaje nieogrodzony i swobodnie dostępny dla odwiedzających lub spacerowiczów. Dopiero w 2004 r. od strony ul. Wolskiej wystawiono kamienny blok informujący o rozciągającym się dalej cmentarzu.

Przyszłe zagospodarowanie cmentarza

Dzięki staraniom Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy w 2012 rozpoczęto remont części cmentarza. Wszystkie nagrobki w tzw. dużych kwaterach zastępuje się nowymi. W 2014 wymienione zostaną pomniki w małych kwaterach wzdłuż muru cmentarza. Na granicy cmentarza zostanie posadzony żywopłot, przestrzeń od strony ul. Wolskiej zostanie uporządkowana, stanie tu nowa brama wejściowa. Wyremontowane zostaną chodniki i schody. Prace mają zakończyć się przed 70. rocznicą wybuchu powstania. Poszczególne etapy prac finansowane są ze środków urzędu wojewódzkiego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz urzędu dzielnicy Wola.

W 2013 zapowiedziano konkurs na projekt zagospodarowania cmentarza. Architekci zaprojektują m.in. pawilon upamiętniający ofiary cywilne powstania, bramę od ul. Wolskiej i Ścianę Pamięci (Mur Pamięci) z nazwiskami pochowanych.

Pomniki i tablice pamiątkowe na cmentarzu Pomnik Polegli Niepokonani (Poległych Niepokonanych)

Wystawiony w 1973 według projektu artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły, był pierwszym monumentalnym pomnikiem Powstania Warszawskiego.

Tablica na kurhanie

Metalowa płyta z napisem:

W tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej, poległych za wolność Ojczyzny zamordowanych przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. 6 VIII 1946 r. złożono tu 117 trumien z prochami osób zamordowanych i spalonych przewiezionych między innymi: z siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, Parku Sowińskiego, ze szpitala św. Stanisława (fabryka Franaszka), ul. Moczydło, ul. Młynarskiej.

została wmontowana w zbocze kurhanu, ale od strony zachodniej, przez co jest trudno widoczna.

Informacja o historii cmentarza

Kamienna, pionowa tablica została umieszczona w pierwszych latach XXI w. u stóp kurhanu od ul. Józefa Sowińskiego. Wykuto na niej tekst podkreślający przede wszystkim powstańczą genezę nekropolii, a także podający daty pochówków, liczbę pogrzebanych osób i najważniejsze lokalizacje, skąd ekshumowano zwłoki.

Krzyż-ołtarz

Na osi alei głównej, przy murze Cmentarza Wolskiego w 60. rocznicę wybuchu powstania (2004) wystawiono kamienny ołtarz z krzyżem i emblematem Polski walczącej. Powstał z inicjatywy środowisk kombatanckich (zwłaszcza Światowego Związku Żołnierzy AK i Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy), dążących do nadania cmentarzowi charakteru sakralnego. Został zaprojektowany przez Tadeusza Wyrzykowskiego.

Tablica poświęcona harcerzom

W 2009 przy alei głównej wystawiono kamienną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów poległych w czasie II wojny światowej i w Powstaniu Warszawskim.

nr rej. A-1057 z 29.02.2012