Warszawa, Kolumna Zygmunta III Wazy

Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie – pomnik króla Zygmunta III Wazy znajdujący się na placu Zamkowym w Warszawie, wzniesiony w latach 1643–1644 z fundacji Władysława IV Wazy według projektu Augustyna Locciego i Constantino Tencalli.

Monument został odrestaurowany w latach 1885–1887 i 1929–1931. Został zniszczony przez Niemców we wrześniu 1944 i zrekonstruowany w latach 1948–1949.

Historia pomnika Zygmunta III Wazy

Wzniesiona w 1644 kolumna Zygmunta jest najstarszym świeckim pomnikiem w Warszawie. Została wystawiona z fundacji jego syna Władysława IV Wazy, który chciał w ten sposób uczcić pamięć swego ojca. Kolumna była pomnikiem cnót królewskich i obrazowała świecką i sakralną istotę władzy królewskiej. Jej wzniesienie miało cel polityczny (gloryfikacja dynastii Wazów i wzmocnienie władzy króla), dlatego też została umieszczona przed Bramą Krakowską – w tamtym czasie najważniejszym węźle komunikacyjnym stolicy.

Koncepcję kolumny opracowali Augustyn Locci i Constantino Tencalla. Brązowy posąg króla wykonał specjalnie sprowadzony z Bolonii Clemente Molli, a odlew z brązu oraz cztery tablice inskrypcyjne – królewski giser Daniel Tym.

Trzon kolumny wykonano z jednego bloku marmuru chęcińskiego pochodzącego z kamieniołomu w Czerwonej Górze. Materiał odznaczał się strukturą zlepieńcową, z charakterystycznym wzorem „salcesonowym”. Z czasem ten gatunek zaczęto nazywać „Zygmuntówką”.

Kolumna Zygmunta przechodziła kilka renowacji. Pierwszą w 1743 przeprowadzał Franciszek Dąbrowski. Następną w 1810 wykonali Jakub Kubicki i Józef Boretti. W 1827 otaczające kolumnę ogrodzenie z żelaznych krat zmieniono na kamienne słupy połączone żelaznymi łańcuchami. W 1854 Henryk Marconi zaprojektował nowe otoczenie pomnika. Jego podstawa została otoczona żeliwną balustradą i ozdobiona czterema tryskającymi wodą trytonami zaprojektowanymi przez rzeźbiarza Kissa z Berlina, odlanymi z cynku w warszawskiej fabryce Karola Mintera. W latach 1862–1863 przeprowadzane były prace renowacyjne pod kierunkiem Józefa Orłowskiego.

Gruntowną rekonstrukcją w latach 1885–1887 zawiadywał Edward Cichocki. Wówczas zwietrzały trzon kolumny z zlepieńca zygmuntowskiego zastąpiono granitowym. W związku z pracami regulacyjnymi przesunięto wtedy pomnik z osi Krakowskiego Przedmieścia ku zachodowi. Sosnowe drewno ze wzniesionego rusztowania, pochodzące z drzew ściętych bez uprzedniego żywicowania, decyzją prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza zostało wykorzystane do budowy kościoła św. Wincentego à Paulo na cmentarzu Bródnowskim

W latach 1929–1931 podczas prac renowacyjnych przywrócono otoczeniu kolumny pierwotny wygląd usuwając basen, trytony i balustradę.

Zgodnie z projektem przebudowy placu Zamkowego w ramach niezrealizowanego Planu Pabsta, kolumna Zygmunta miała zostać zastąpiona wielką statuą germańskiej bogini zwycięstwa.

Monument został zniszczony podczas powstania warszawskiego, w nocy z 1 na 2 września 1944, trafiony pociskiem z niemieckiego działa czołgowego. Posąg króla upadł jednak na ziemię w taki sposób, że nie uległ poważniejszym uszkodzeniom. Utrącona została tylko część przedramienia lewej ręki z krzyżem oraz szabla. Z pozostałych elementów monumentu wykonanych z brązu zaginęły: orły z girlandami, tablica umieszczona podczas konserwacji za czasów Augusta III Sasa oraz dwie tablice z cokołu – zachodnia i północna.

Projekt odbudowy kolumny opracował Stanisław Żaryn. Brakujące części odlewu uzupełniła firma Braci Łopieńskich według projektu rzeźbiarskiego Stanisława Gazy, a prace kamieniarskie wykonała firma J. Fedorowicza. Z powodu budowy trasy W-Z figurę przesunięto o 6 m w kierunku północno-wschodnim i lekko obrócono. Nowy trzon kolumny został wykonany z granitu strzegomskiego. Uroczyste odsłonięcie monumentu nastąpiło w dniu oddania do użytku Trasy W-Z 22 lipca 1949.

Dwa pierwsze trzony kolumny są eksponowane przy Zamku Królewskim.

Opis kolumny

Cokół kolumny przyozdabiają cztery brązowe tablice. Łaciński napis od strony południowej po przetłumaczeniu na polski brzmi:

Czci i przywiązaniu Poświęconą Kolumnę tę Zygmuntowi III Władysław IV Z rodu, miłości, talentów Syn; Z elekcji, porządku, szczęścia Następca; Ze ślubów, serca i czynu Wdzięczny; Ojcu Ojczyzny, Rodzicowi najlepiej zasłużonemu, Roku Pańskiego 1643 Wystawić rozkazał, Któremu już, Sława wieniec, Potomność wdzięczność, Wiekuistość pomniki Wzniosła, albo jest dłużna.

Od strony zachodniej:

tekst łaciński

SIGISMVUNDUS III LIBERIS SVFFRAGIIS POLONIAE HAEREDITATE SVCCESSIONE IVRE SVECIAE REX PACIS STVDIIS GLORIAQ INTER REGES PRIMVS BELLO ET VICTORIIS NEMINI SECVNDVS MOSCORVM DVCIBVS METROPOLI PROVINCIIS CAPTIS EXERCITIBVS PROFLIGATIS SMOLENSCO RECVPERATO TVRCICA POTENTIA AD CHOCIMVM REFRACTA QVADRAGINTA QVATVOR ANNIS REGNO IMPENSIS QVADRAGESIMVS QVARTVS IPSE IN REGIA SERIE OMNIVM AEQVAVIT AVT IVNXIT GLORIAM

tłumaczenie polskie

Zygmunt III z mocy wolnej elekcji król Polski, z tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa – król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący nikomu, wziął do niewoli wodzów moskiewskich, stolicę i ziemie [moskiewskie] zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę Turcji, panował przez czterdzieści cztery lata, w szeregu czterdziesty czwarty król, dorównał [w chwale] wszystkim lub [całą] chwałę złączył [w swojej osobie]

Od strony północnej:

Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od spiżu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiżu.

Oryginalna tablica od strony zachodniej zawiera wszystkie oficjalne tytuły Zygmunta III, północna duży kartusz herbowy i plakietkę z nazwiskiem ludwisarza Daniela Tyma oraz datę dokonania odlewów. Cokół wieńczą cztery spiżowe orły. Postać króla w rycerskiej zbroi, z szablą z krzyżem w ręku i koroną mierzy 275 cm. Pomnik ma 22 m wysokości.

Ciekawostki

• Z szablą króla związany jest przesąd, wedle którego upuszczenie szabli przez króla zwiastowało nieszczęścia i upadek miasta.
• Czerwono–czarna grafika przedstawiająca kolumnę Zygmunta posłużyła jako tło do tekstu A Martyr For My Love For You zamieszczonego we wkładce albumu Icky Thump grupy The White Stripes.

Zabytek wpisany do rejestru pod numerem: nr rej. 622 z 01.07.1965