Warszawa, Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny – kościół znajdujący się na Nowym Mieście w Warszawie przy ul. Przyrynek 2.

Kościół według podania został zbudowany na miejscu pogańskiej świątyni w 1411 w stylu gotyckim i jest tym samym jedną z najstarszych świątyń Warszawy. W 1581 dobudowano późnogotycką dzwonnicę.

W latach 1821–29 kościół był restaurowany przez Józefa Boretti znanego włoskiego budowniczego Warszawy. Został w 1939 uszkodzony, a w 1944 spalony przez Niemców. Odbudowano go w latach 1947–1966. Kościół stoi na Skarpie wiślanej i jest dobrze widoczny ze strony Pragi.

Historia kościoła

Kościół Nawiedzenia NMP (według podania znajdujący na miejscu pogańskiej świątyni) został ufundowany rok przed bitwą pod Grunwaldem przez księcia Janusza Starszego i jego żonę Danutę Annę córkę księcia litewskiego Kiejstuta i Biruty. W 1411 poświęcony przez biskupa Wojciecha Jastrzębca. Wkrótce kościół został świątynią rybaków i rzemieślników oraz zasłynął z tego, że kazania były tu prowadzone również po niemiecku. W procesjach Bożego Ciała uczestniczył król.

W II połowie XV w. jednonawowa świątynia została rozbudowana i przekształcona na trójnawową bazylikę, głównie za sprawą Bolesława IV księcia warszawskiego i zakroczymskiego. W 1518 r. dobudowano wieżę-dzwonnicę. Król Zygmunt August 14 stycznia 1562 w Łomży, nadał kapitule kościoła św. Jana prawo zarządzania kościołem Nawiedzenia NMP, łącznie z przeznaczaniem dochodów na swoje potrzeby i wyznaczaniem wikariuszy. Taki stan trwał przez prawie 40 lat i dopiero biskup Jędrzej Opaliński, 30 kwietnia 1608 r postanowił, że kościół będzie miał swojego stałego proboszcza (praepositusa).

Józef Łukaszewicz taką zamieszcza wzmiankę o kościele (fragmenty, pisownia oryginalna):

W roku 1641 wizytował go Jan Branecki, arichidyakon pszczewski, scholastyk warszawski, dnia 12. Marca i dni następnych, i tak go opisuje: „Kościół Panny Maryi w Nowem mieście warszawskiem jest murowany wraz z wieżą swoją, w której się dzwony znajdują. Prawo kollacyi tego kościoła służy Prześwietnej kapitule warszawskiej, od której rządca (rector, proboszcz, pleban) jego teraźniejszy ma wyznaczony sobie pewny dochód coroczni. Zresztą w kościele tym odbywa się wszystko w myśl wizyty Wężyka odbytej dnia 15. Kwietnia 1626 roku”. Podług wizyty Braneckiego kościół zawierał w sobie 11 ołtarzy, prócz wielkiego ołtarza, posiadał piękne organy, a organistą przy nim był ksiądz Mikołaj Beda. Na wieży prócz dzwonów był zegar, który naprawiał jakiś Kowalewski, zegarmistrz warszawski. Nabożeństwo w nim odprawiało, prócz proboszcza, sześciu mansyonarzy, ustanowionych tu w roku 1523 przez Stanisława de Strzelcze, kanonika wrocławskiego, płockiego i poznańskiego. Kościół był świeżo restaurowany przez ówczesnego proboszcza, księdza Mateusza Jagodowicza, O.P.D, który nadto jeszcze kościół upiększył i dał w nim posadzkę kamienną. Kaplica w tym kościele była w roku 1641 tylko jedna pod tytułem ś. Benona. W niej odprawiało się nabożeństwo w języku niemieckim, dla Niemców katolików osiadłych w Warszawie. W tej samej kaplicy Węgrzy bawiący w Warszawie odprawiali nabożeństwo w swoim języku.… W dziewięciu domach kościelnych, zapewne drewnianych, mieścili się proboszcz, mansyonarze, organista i inni słudzy kościelni. Prócz tego posiadał kościół obszerne place, na których samowolnie pobudowało się wielu mieszkańców Warszawy, z którymi wspomniany wyżej X. Jagodowicz proboszcz Panny Maryi rozpoczął proces w roku 1640 o odmawiany przez tych mieszkańców czyńsz kościołowi i nieuznawanie nad sobą zwierzchności proboszcza kościoła Panny Maryi. …

Podczas wojny ze Szwedami (1605-1635, 1655-1660) kościół został złupiony i zniszczony. Nigdy już nie odzyskał swojej dawnej świetności.

W XIX w. przeprowadzono gruntowny remont i zniszczono jego architektoniczny "wdzięk", dobudowano przedsionek, przerobiono wieżę środkową, wykonano nowy dach ale także w 1829 r rozebrano i zmodernizowano stare organy. W latach 1906-1915 budowla została regotycyzowana pod kierunkiem Józefa P. Dziekońskiego i Stefana Szyllera.

II wojna światowa bardzo jej zaszkodziła. Była wielokrotnie grabiona, a podczas powstania warszawskiego spalona. Po wyzwoleniu, w latach 1947-1952 kościół odbudowano tak, aby przywrócić mu pierwotny wygląd. Było to możliwe dzięki wielu wcześniejszym panoramom miasta, na których był widoczny. Podczas stanu wojennego działało tu Duszpasterstwo Środowisk Twórczych, a najwybitniejsi literaci i aktorzy przygotowywali programy o charakterze patriotycznym, które ściągały tłumy.

Architektura kościoła

Kościół Nawiedzenia NMP jest przysadzisty, ma schodkowy szczyt, wysmukłe blendy (ozdobne wgłębienia w murze), ostrołukowy portal i niskie, szerokie nawy podparte skarpami. Do tylnej ściany tej gotyckiej budowli dobudowano w XVII i XVIII w. dwie białe, barokowe, kwadratowe kaplice przykryte zielonymi hełmami. Z tyłu są też małe latarenki.

W ciemnym wnętrzu zobaczyć można neogotycki ołtarz z obrazem, na którym widnieje scena Nawiedzenia, czyli spotkania Matki Boskiej ze św. Elżbietą. Zobacz metalową rzeźbę Jezusa przy zamykającej prawą nawę kaplicy Miłosierdzia Bożego.

Teren kościoła jest otoczony kamiennym murkiem. Skwer (dawny cmentarz) obsadzono wysokimi kasztanowcami. Znajdziemy tu drewniany krzyż z napisem "Ratuj duszę swoją" oraz figurkę Matki Boskiej z 1870 r. ("Ja, Matka Pięknej miłości, Bogobojności, Uznania i Nadziei Świętej").

Do nawy południowej w 1518 r. dobudowano wieżę – dzwonnicę również zwieńczoną szczytem schodkowym, który bywa porównywany do kiści winogron. Dzwonnicę wspierają wysokie uskokowe skarpy, ściany ozdabiają ceglane, geometryczne fryzy, płyciny i wąskie otwory. Ta charakterystyczna wieża stała się nieodłącznym elementem warszawskiego krajobrazu i została uwieńczona w wielu panoramach stolicy, dzięki czemu po wojnie można ją było dokładnie odtworzyć.

Pomnik Waleriana Łukasińskiego

Na terenie kościoła stoi też niewielki pomnik przedstawiający Waleriana Łukasińskiego. Był on oficerem wojsk Księstwa Warszawskiego, później służył jako major w wojsku Królestwa Polskiego. W 1819 utworzył w Polsce Wolnomularstwo Narodowe, a po jego likwidacji założył w 1821 Towarzystwo Patriotyczne. W 1822 aresztowano go i skazano na 9 lat ciężkiego więzienia w twierdzy w Zamościu. Po zorganizowaniu buntu (w więzieniu) podwojono Łukasińskiemu karę. Został wywieziony przez władze rosyjskie do Twierdzy Szlisselburskiej po wybuchu powstania listopadowego. Odizolowany spędził tam 30 lat. Po śmierci cara Mikołaja I przeniesiono go z lochu do zwykłej celi, gdzie mógł już rozmawiać z ludźmi i napisał pamiętnik świadczący o jego wielkim przywiązaniu do ojczyzny. Więziono go do końca życia.

Proboszczowie kościoła

Wykaz proboszczów do 1849 r został sporządzony na podstawie rocznika religijnego Alleluja za 1842 r., cytowanego przez Juliana Bartoszewicza:

• Marcin Oborski – kanonik warszawski (styczeń 1562);
• Stanisław Wilczek;
• Stanisław Mróz – kanonik warszawski, pisarz kapituły warszawskiej, w młodości kapelan Anny Jagiellonki;
• Jakub Sierputowski – misjonarz lazarysta (maj 1623);
• Maciej Jagodowicz – dr prawa, pronotariusz apostolski, sekretarz królewski (1636);
• Jan Józef Piaskowski (do grudnia 1709);
• Mikołaj Maciej Zachniewicz – kanonik honorowy warszawski, sędzia surrogat (surrogator według Encyklopedii Staropolskiej Z. Glogera) (do 1734);
• Stanisław Józef Jazwiecki – kanonik inflancki i warszawski (1734 – 1758);
• Jan Maranowicz – kanonik smoleński (1759 – 1779);
• Antoni Kazimierz Szydłowski - (od 26 sierpnia 1779 – 26 stycznia 1784);
• Antonin Pobóg Malinowski – dominikanin, sufragan żmudzki, wyświęcony na biskupa 22 grudnia 1782 w kościele Dominikanów w Warszawie przez biskupa żmudzkiego Giedroycia. Był proboszczem w czasie Sejmu Czteroletniego;
• Piotr Gniewczyński – kanonik łowicki, od 1796, usunięty w 1822;
• Tomasz Bożeński – honorowy kanonik warszawski – naprawił uszkodzone mury i sztachetami plac ogrodził (1822 – 1828);
• Antoni Kotowski – dr teologii i prawa kanonicznego, sędzia apostolski, 10 maja 1842 mianowany sufraganem łowickim, zmarł jako biskup nominat, był proboszczem w latach 1828 – 1845;
• Michał Toczyski – był proboszczem od lipca 1845 do czerwca 1849 (zmarł na cholerę);
• Antoni Białobrzeski – scholastyk metropolitalny, proboszcz od sierpnia 1849.

Ostatni proboszczowie:

• Ks. Wiesław Kwiecień (do 2009 roku)
• Ks. prałat Stefan Kotwiński (obecnie)

449 - 1.07.1965