Przesiedlenia Łemków w wyniku układu między przedstawicielami PKWN i rządu Ukraińskiej SRR

Na początku XX wieku po polskiej stronie Karpat zamieszkiwało około 80 tys. Łemków. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego ich liczbę oceniano (w zależności od przyjętych granic Łemkowszczyzny) na 100-150 tysięcy.

O współczesnym rozmieszczeniu i liczebności Łemków zdecydowały akcje przesiedleńcze, przeprowadzone w latach 1946-1947. Pierwszą grupę przesiedleńców stanowią osoby deportowane w latach 1944-1946 na Ukrainę. Przesiedlenie to dotknęło nawet 60% ówczesnej liczebności Łemków. Przypuszcza się, że na Ukrainie może mieszkać obecnie do 90 tys. potomków tych Łemków, którzy przesiedleni zostali z Łemkowszczyzny w latach czterdziestych.

W ramach Akcji „Wisła” Łemkowie ze swego pierwotnego, zwartego terenu zamieszkania w Beskidzie Niskim i Sądeckim wysiedleni zostali zaś na obszar Polski północnej i zachodniej. Przyjmuje się, że w gronie osób wówczas wysiedlonych było 30-35 tys. Łemków w jakiś sposób świadomych swej odrębności etnicznej czy kulturowej. Możliwość powrotu na Łemkowszczyznę zaistniała po odwilży politycznej w 1956, jednak powroty nie były masowe (według różnych ocen od 3% do 10% wysiedlonych). Większość Łemków pozostała zatem w miejscach przesiedlenia, co w konsekwencji doprowadziło do nowego podziału współczesnej społeczności łemkowskiej na Łemków z zachodu Polski oraz Łemków z Beskidu. Na podział ten nałożył się po 1989 instytucjonalny rozdźwięk pomiędzy dwiema łemkowskimi opcjami etnicznymi – w Legnicy na zachodzie Polski rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Łemków (propagujące łemkowską świadomość etniczną), w Gorlicach z kolei działa Zjednoczenie Łemków (grupujące ludność łemkowską o ukraińskiej świadomości etnicznej).

Przesiedlenia, odbywające się na mocy postanowień tego układu, miały początkowo charakter dobrowolny (do września 1945) i odbywały się w dużej mierze pod wpływem intensywnej radzieckiej propagandy przesiedleńczej. W drugiej fazie (od września 1945 do lipca 1946) przesiedlano już przymusowo, przy pomocy wojska (działo się to wbrew postanowieniom układu).

Na środkowej i zachodniej Łemkowszczyźnie najwięcej dobrowolnych wyjazdów odnotowano z powiatu jasielskiego (91,2% Łemków). Około 70% ówczesnej społeczności łemkowskiej wyjechało również z powiatów krośnieńskiego, gorlickiego, nowosądeckiego. W lecie 1945 nie było już chętnych do dobrowolnego wyjazdu. Wbrew silnej presji radzieckiej znaczna liczba Łemków wyjechała tylko ze środkowej i zachodniej Łemkowszczyzny. Na terenie Łemkowszczyzny wschodniej program przesiedleń poniósł klęskę ze względu na kontrakcję UPA, bierny opór samych Łemków oraz pomoc lokalnej polskiej administracji. Przedstawiciele obu aparatów przesiedleńczych uzgodnili, iż na terenach, na których nie znaleziono chętnych do dobrowolnego przesiedlenia, dla ochrony akcji zostanie wysłane wojsko. Poskutkowało to rozpoczęciem wysiedlania opornych mieszkańców siłą.

Przeciw przymusowym przesiedleniom protestowali wszyscy starostowie z opisywanego obszaru: nowosądecki, gorlicki, jasielski, sanocki. Wielu Łemkom udało się uniknąć wyjazdu także dzięki łapówkom, konwersji na rzymskokatolicyzm bądź ukrywaniu się w szałasach po słowackiej stronie gór.

Ostateczny cios łemkowskiej społeczności na jej ojczystych ziemiach zadała Akcja „Wisła”. Dotknęła ona około 200 miejscowości zamieszkanych przez Łemków i całkowicie rozbiła i rozproszyła tę społeczność na polskich ziemiach północnych i zachodnich. Mimo iż oficjalnym pretekstem do przeprowadzenia Akcji „Wisła” była konieczność likwidacji ugrupowań UPA, znamienne jest, że na Łemkowszczyźnie formacja ta była siłą, która przyszła z zewnątrz i znajdowała znikome poparcie wśród samych Łemków, a do powiatu nowotarskiego nawet nigdy nie dotarła.

Łemków przesiedlono zwłaszcza na obszary wiejskie 14 z 27 powiatów ówczesnego województwa wrocławskiego (największe grupy znalazły się w powiatach wołowskim, lubińskim, legnickim, oleśnickim, oławskim). Z czasem Łemkowie utworzyli większe społeczności także w takich miastach, jak Wrocław, Legnica, Wałbrzych, Wołów, Lubin.

W rezultacie obu przesiedleń Łemkowszczyzna prawie całkowicie wyludniła się ze swej społeczności autochtonicznej. Przestało istnieć 20 wsi łemkowskich, a w innych pozwolono pozostać najwyżej pojedynczym rodzinom. Dotkliwe straty poniosła kultura Łemków, zniszczeniu uległo wiele cerkwi.