Leon Łukaszewicz

Leon Łukaszewicz (ur. 20 listopada 1923 w Warszawie, zm. 5 marca 2013 w Warszawie) – polski profesor informatyki, jeden z pionierów informatyki w Polsce.

Urodzony w roku 1923 w Warszawie. Maturę zdał w roku 1943 na tajnych kompletach przy Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. Brał czynny udział w powstaniu warszawskim jako starszy strzelec Armii Krajowej. Studia wyższe ukończył w roku 1948 na Wydziale Elektrycznym (sekcja radiotechniki) Politechniki Gdańskiej, a następnie w roku 1950 na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego. Doktoryzował się w roku 1952 u znanego elektronika profesora Janusza Groszkowskiego na Wydziale Elektroniki Politechniki Warszawskiej.

Te podwójne studia wyższe były zgodne z tradycją rodzinną. Jeszcze w połowie XIX wieku jego dziadek ze strony matki, Ludwik Straszewicz, otrzymał stopień doktora matematyki w Genewie. Jego brat, Zygmunt, studiował matematykę w Paryżu, uzyskał dyplom inżyniera mechanika w Zurychu, a w roku 1915 został pierwszym rektorem Politechniki Warszawskiej. Jego wuj, Stefan Straszewicz, był profesorem zwyczajnym matematyki na tejże Politechnice. Jego ojciec, Aleksander, był absolwentem. Jego syn, Grzegorz, jest profesorem nadzwyczajnym matematyki na Uniwersytecie Warszawskim. Profesorem nadzwyczajnym został w roku 1963, profesorem zwyczajnym w roku 1978, członkiem korespondentem PAN (Wydział IV) w roku 1976, a członkiem rzeczywistym PAN w roku 1994. Prawie całe życie zawodowe przepracował w PAN.

W roku 1945 powstała w Stanach Zjednoczonych elektroniczna maszyna matematyczna ENIAC, zbudowana przy użyciu 18 000 lamp elektronowych, wielki sukces amerykańskiej techniki i technologii. Jednocześnie, w roku 1948, matematyk profesor Kazimierz Kuratowski powziął śmiały zamiar podjęcia, w organizowanym przez niego Państwowym Instytucie Matematycznym (od roku 1952 w PAN), budowy elektronicznych urządzeń liczących. Leon Łukaszewicz zgłosił się do niego, polecony przez profesora Janusza Groszkowskiego, pociągając za sobą kilku kolegów ze studiów. W ten sposób powstała Grupa Aparatów Matematycznych (w skrócie GAM) tego Instytutu. Zadaniem jej było zbudowanie jednej analogowej oraz jednej cyfrowej maszyny matematycznej czyli, według dzisiejszej terminologii, dwóch komputerów. Zamiary te, zdaniem wielu znawców, były całkowicie nierealne. Nie mieli wtedy bowiem ku temu żadnych środków, ani zaplecza technicznego, ani sprzętu elektronicznego, ani stosownego lokalu, ani też doświadczenia w budowie dużych elektronicznych urządzeń. Pierwszym znacznym osiągnięciem GAM było zbudowanie, pod kierunkiem Leona Łukaszewicza, komputera analogowego zwanego Analizatorem Równań Różniczkowych, w skrócie ARR. (Można go jeszcze zobaczyć w Muzeum Techniki w Warszawie.) Wkrótce ARR znalazł licznych użytkowników i skupił wokół siebie wielu młodych ludzi, w tym kilku przyszłych profesorów informatyki. Uznanie, z jakim spotkał się ARR, wyraziło się w roku 1955 przyznaniem Leonowi Łukaszewiczowi, wraz z jego zespołem Nagrody Państwowej II stopnia.

W roku 1958 został zbudowany, według jego pomysłu i projektu technicznego, pierwszy w Polsce elektroniczny komputer cyfrowy, nazwany XYZ. Wydarzenie to było punktem zwrotnym w historii polskiej informatyki, gdyż dowodziło, że budowa takich komputerów w naszym w kraju jest możliwa. Wywołał on duże zainteresowanie społeczne, ośrodków naukowych oraz władz państwowych. Przydzielono więc wkrótce pokaźne środki na dalszy rozwój komputerów.

Po budowie XYZ, przystąpili do próby przemysłowego wdrożenia naszych osiągnięć. W tym celu GAM został przekształcony najpierw na samodzielny Zakład Aparatów Matematycznych, w skrócie ZAM, a następnie w Instytut Maszyn Matematycznych PAN, w skrócie IMM. Był on uzupełniony przez Zakład Produkcji Doświadczalnej, w skrócie ZPD IMM. W oparciu o XYZ, opracowany został pod kierunkiem Leona Łukaszewicza w 1960 roku prototyp komputera ZAM-2. Był on następnie wyprodukowany w ilości kilkunastu egzemplarzy przez ZPD IMM. Każda maszyna ZAM-2 była, podobnie jak XYZ, wyposażona nie tylko w pamięć bębnową, z natury powolną, lecz również w szybką pamięć ultrasoniczną. Dzięki temu były one przez wiele lat o rząd wielkości szybsze od wszystkich innych komputerów zbudowanych w tym czasie w Polsce.

Leon Łukaszewicz był inicjatorem i współtwórcą Systemu Automatycznego Kodowania SAKO, zwanego też polskim Fortranem. SAKO było opracowane na XYZ a następnie wdrożone do codziennego użytku na wszystkich komputerach ZAM-2, a potem ZAM-41. Było to wówczas pierwsze tego rodzaju osiągnięcie w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Związku Radzieckiego. Ten ostatni miał komputery o wiele większe od polskich, lecz polskie, dzięki SAKO, programowało się o wiele szybciej i prościej. Za wyniki związane z XYZ oraz ZAM-2 został, wraz z zespołem naukowców i inżynierów, nagrodzony w roku 1964 drugą z kolei Nagrodą Państwową II stopnia.

W latach 1962-1964 zaprojektował maszynę tranzystorową ZAM 41 przystosowaną do przetwarzania bardzo dużej ilości danych. Dzięki temu maszyna ta nadawała się do wielu zastosowań gospodarczych, np. do bankowości i zarządzania dużymi magazynami. (Maszyny ZAM 41 zostały wyprodukowane w ilości około 20 systemów przez ZPD IMM.) IMM wraz z ZPD były kierowane przez Leona Łukaszewicza do roku 1966. Liczyły one wtedy łącznie około 1000 pracowników. Była to więc już bardzo duża organizacja. Z tego powodu IMM wraz z ZPD przeniesione zostały wraz z kadrą do przemysłu.

Leon Łukaszewicz wykształcił wielu pracowników naukowych, konstruktorów i programistów. Wypromował 11 doktorów. Jego dorobek naukowy i konstruktorski ujęty jest w przeszło 30 publikacjach. Był twórcą języka EOL, jednego z pierwszych na świecie języków do automatyzacji oprogramowania komputerów. Zastosowano go w Stanach Zjednoczonych do oprogramowania sieci złożonej z 256 komputerów. Przez dwa i pół roku łącznie był profesorem wizytującym jako 'research fellow' znane uniwersytety amerykańskie, w tym Uniwersytet Illinois (trzykrotnie), Uniwersytet w Chicago, Uniwersytet w Utah oraz Kalifornijski Instytut Technologiczny (Caltech). Przez ponad 25 lat był przedstawicielem PAN w International Federation for Information Processing (IFIP) i w latach 1964-1968, przez dwie czteroletnie kadencje, wiceprezesem tej organizacji. Przez ponad 20 lat redagował założony przez siebie NOT-owski miesięcznik "Informatyka". Był też przez lat 14 członkiem Rady Redakcyjnej znanego dwumiesięcznika "International Journal of Computer Science". Od roku 1972 do przejścia na emeryturę (w roku 1994) pracował w Instytucie Podstaw Informatyki PAN. Zorganizował tam Zakład Metod Programowania oraz Zespół Niewidomych Programistów gdzie wypromował dwóch niewidomych doktorów. W latach 1976-1978 opracował teorię gramatyk uniwersalnych. Od tamtej pory pracował nad projektem języka formalnego, który byłby wygodnym przybliżeniem języka nieformalnego używanego powszechnie w matematyce. W roku 1999 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Publikacje naukowe

• An Automating Programming System SAKO, "Annual Review in Automating Programming", Pergamon Press, Vol. 2 (1961), 161-176.
• Outline of the Logical Design of the ZAM-41 Computer', "IEEE Transactions on Electronic Computers, The Computer

System Issue", Vol. EC-12-Number 5 (1963), 609-612.

• EOL, a Symbol Manipulation Language, "The Computer Journal", Vol. 10 (1967), No 1, 53-57.
• Universal Grammars, "Information Processing Letters", Vol.15, 1982;
• Tripple Dots in a Formal Language, "Journal of Automated Resoning", Vol. 22 (1999), 223-239.