Wacław Felczak

Prof. dr hab. Wacław Felczak (ur. 29 maja 1916 we wsi Golbice w powiecie łęczyckim, zm. 23 października 1993 w Krakowie) – polski historyk, znawca tematyki środkowoeuropejskiej, szczególnie węgierskiej i południowosłowiańskiej.

Urodził się jako ósme, najmłodsze dziecko w rodzinie Antoniego i Michaliny z Pałczyńskich, właścicieli ok. dwudziestohektarowego gospodarstwa rolnego (komunistyczny sędzia określi go później jako syna kułaka). Jego ojciec był znanym i cenionym lokalnym działaczem społecznym. Matka wywodziła się ze zubożałej w wyniku carskich represji popowstaniowych rodziny szlacheckiej (jej przodkowie za udział w powstaniu listopadowym i powstaniu styczniowym zesłani zostali na Syberię). Wacław wychowywany był w kulcie tradycji powstańczej. Rodzice przekazali swoim dzieciom gotowość do pracy dla ogółu i gorący patriotyzm.

Po maturze uzyskanej w 1934 r. w Toruniu rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Za namową jednego z profesorów podjął naukę języka węgierskiego i zainteresował się historią stosunków polsko-węgierskich. Utworzył studenckie Koło Przyjaciół Węgier. W sierpniu 1936 r. po raz pierwszy pojechał na Węgry, by wziąć udział w kursach letnich kultury i języka węgierskiego. Język wkrótce opanował tak dobrze, że po ukończeniu studiów w czerwcu 1938 r. wystąpił o stypendium, które pozwoliłoby mu kontynuować pracę naukową w archiwach węgierskich. Wkrótce jako stypendysta rządu polskiego wyjechał do Budapesztu, gdzie zaczął gromadzić materiały do pracy doktorskiej o stosunkach polsko-węgierskich w okresie Wiosny Ludów i powstania styczniowego. Jednocześnie przesyłał korespondencje do prasy związanej ze Stronnictwem Pracy (jego brat Zygmunt Felczak był znanym działaczem Stronnictwa).

Latem 1939 r. wrócił na wakacje do Polski, a po klęsce wrześniowej związał się z podziemiem i rozpoczął służbę kurierską. W czasie II wojny światowej, w latach 1940-1945 był kurierem Rządu RP na uchodźstwie między Londynem a krajem.

Po zakończeniu wojny kontynuował w latach 1945-1948 działalność kurierską na rzecz rządu RP na emigracji. W lipcu 1945 r. jako emisariusz ruszył przez " zieloną granicę" do Londynu, by przedstawić władzom Rzeczypospolitej w Londynie motywy i okoliczności likwidacji Polskiego Państwa Podziemnego. Wkrótce wrócił do Polski, by pomóc wysłannikowi rządu na uchodźstwie budować zręby nowej, antykomunistycznej konspiracji cywilnej. Po powrocie w styczniu 1946 r. na Zachód wszedł w skład paryskiej placówki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, utrzymującej konspiracyjny kontakt z krajem. W sierpniu i grudniu 1946 jeszcze dwukrotnie, posługując się fałszywymi dokumentami, udawał się do Polski. Z ostatniej wyprawy wrócił dopiero pod koniec marca 1947 r. Jego status był wtedy wyjątkowy. Wśród wielu kursujących między Polską a Zachodem kurierów wojskowych i partyjnych on był jedynym wysłannikiem rządu RP na uchodźstwie, cieszącym się zaufaniem prezydenta Władysława Raczkiewicza i premiera Tomasza Arciszewskiego, a także przywódców stronnictw politycznych. W tych latach prowadził rozmowy z prawie wszystkimi wybitnymi politykami nurtu niepodległościowego w kraju i na uchodźstwie. Aresztowany w Czechosłowacji w roku 1947, gdy na prośbę Stanisława Mikołajczyka organizował ucieczkę przywódców PSL z Polski, w roku 1948 został po długotrwałym śledztwie skazany na dożywocie. Zwolniony z więzienia po ośmiu latach - w październiku 1956. Od 1958 r. był pracownikiem Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Doktoryzował się w 1962 r. pod kierunkiem profesora Henryka Wereszyckiego, a habilitację otrzymał w 1968 r.

Wacław Felczak, systematycznie przyjeżdżając od II połowy lat siedemdziesiątych XX w. na Węgry odegrał istotną rolę w formowaniu się demokratycznej opozycji węgierskiej, która doprowadziła do upadku ustroju komunistycznego na Węgrzech w roku 1989.

Już w grudniu 1979 r. po raz pierwszy w mieszkaniu węgierskiego seminarzysty Wacława Felczaka - Istvana Kovácsa odbyło się kilkunastoosobowe "seminarium", na którym Wacław Felczak przekazywał węgierskim przyjaciołom swoją wizję historii, z której czerpał nadzieję nie tylko dla obu narodów, ale całego regionu - Europy Środka. Przenikniętych po zdławieniu siłą przez ZSRR powstania węgierskiego poczuciem niemożności i pesymizmem rozmówców nazywał dobrotliwie "węgierskimi Hamletami", gdyż "wystrzegali się śmielszej działalności politycznej". Wówczas to do grona jego znajomych dołączyli Árpád Göncz, Miklós Vásárhelyi, Sándor Csoóri czy György Szabad. W toku kolejnych dyskusji, prowadzonych także podczas przyjazdów znajomych Węgrów do Krakowa, dzięki silnemu wpływowi Felczaka zaczął kształtować się narodowo-demokratyczny nurt opozycji węgierskiej.

Jesienią 1987 r. Wacław Felczak jako visiting professor został zaproszony z wykładami do Eötvös Kollégium w Budapeszcie. Podczas spotkania na temat polskich doświadczeń walki o wolność w jednym z klubów studenckich młody prawnik - Viktor Orbán poprosił go o radę w sprawie kierunków działania na Węgrzech. Usłyszał: " Załóżcie partię polityczną. Prawdopodobnie zamkną was za to, ale wszystko wskazuje na to, że nie będziecie musieli długo siedzieć ". W marcu 1988 r. Victor Orban - wraz z kolegami powołał jedną z najważniejszych węgierskich partii opozycyjnych, Związek Młodych Demokratów - Fidesz, a w demokratycznym państwie węgierskim został premierem.

Władze komunistyczne w Polsce w 1975 r. zablokowały wniosek Uniwersytetu Jagiellońskiego o nadanie Wacławowi Felczakowi stanowiska profesora zwyczajnego. Dopiero po osiemnastu latach, w niepodległej już Rzeczypospolitej, w dniu 5 października 1993 został mianowany profesorem. Był wówczas śmiertelnie chory - w szpitalu, wkrótce po otrzymaniu nominacji zmarł. Ponieważ przez szereg lat był związany z Tatrami i Podhalem, został pochowany w na starym cmentarzu na "Pęksowym Brzyzku" w Zakopanem.

Na pogrzebie hołd zmarłemu oddawali nie tylko Polacy, ale także węgierscy dyplomaci z ambasadorem Ákosem Engelmayerem - odczytano listy pożegnalne m.in. od prezydenta Republiki Węgierskiej Árpáda Göncza, węgierskiego ministra spraw zagranicznych Gezy Jeszenszky'ego i przewodniczącego Światowego Związku Węgrów Sándora Csoóri. W imieniu jednej z najważniejszych węgierskich partii politycznych - Forum Młodych Demokratów (Fidesz) - wieniec na grobie honorowego członka tego ugrupowania złożył Zsolt Németh. Tragicznym akcentem uroczystości pogrzebowych była śmierć Stanisława Marusarza, podkomendnego Wacława Felczaka w latach wojny, podczas wygłaszania mowy pożegnalnej nad grobem zmarłego.

Krakowski oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego ustanowiły w 2001 roku Nagrodę im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego dla badaczy zajmujących się dziejami Europy Środkowo-Wschodniej XIX i XX w.

10 października 2011 r. staraniem Wydziału Historycznego Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Budynku Collegium Witkowskiego przy ulicy Gołębiej w Krakowie, odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci profesora. W bezpośrednim sąsiedztwie odsłonięto tablicę honorującą profesora Henryka Wereszyckiego.