Józef Gacki

Ks. Józef Gacki (ur. 1805 w Pęzach, zm. 1876 w Jedlni) – historyk ziemi radomskiej. Proboszcz Jedlni.

Urodził się 20 marca 1805 r. we wsi Pęzy (powiat łomżyński). Po ukończeniu szkół pijarskich w Łomży, Radomiu i Łukowie wstąpił na Uniwersytet Warszawski, który ukończył w 1827 r. z tytułem magistra nauk wyzwolonych i złotym medalem większym za rozprawę konkursową na temat: "Obraz elekcji Michała Korybuta i stanu ówczesnej Polski". Pracę tę opublikował w 1845 r. w "Bibliotece Warszawskiej". Po studiach nad językami starożytnymi w Berlinie w 1828 r. otrzymał święcenia kapłańskie.

Za czasów studenckich uczył się w Szkole Wojewódzkiej w Warszawie łaciny, greki i historii. Przez trzy lata (1828 - 1831) był nauczycielem języków starożytnych i historii w Szkole wojewódzkiej w Piotrkowie. Wynikiem jego pracy pedagogicznej była ogłoszona w 1827 r. "Zabawa historyczna z dziejów polskich, w sposobie loterii ułożona". Następnie w Piotrkowie przetłumaczył i opublikował księgę pierwszą Ksenofonta "O wyprawie Cyrusa młodszego" (1829 r.). Tutaj także opracował źródłowo "Dzieje instytutów edukacyjnych, mianowicie pijarskich zakładów w Piotrkowie" i wydrukował w "Popisie publicznym uczniów Szkoły Wojew. kś. Pijarów w Piotrkowie" (1830 r.). Dla uzupełnienia studiów historycznych Gacki czas jakiś bawił w Berlinie (1831 r.). Po powrocie z zagranicy, dzięki staraniom biskupa podlaskiego, Marcelego Gutkowskiego objął profesurę w seminarium duchownym tejże diecezji oraz wikariat w Międzyrzeczu. Tutaj na polecenie biskupa przetłumaczył na język polski dzieło Starka "O zjednoczeniu różnych wyznań chrześcijańskich". W 1837 r. został wikarym w Jedlni przy swym stryju Tadeuszu, proboszczu tejże parafii, niegdyś rektorze szkoły pijarskiej w Radomiu.

Po zgonie stryja (1839 r.) sam objął parafię w Jedlni, na której pozostał aż do śmierci. Tu właśnie, w tej prastarej osadzie królewskiej kontynuował pracę naukową, społeczną i polityczną. Krzewił oświatę wśród ludu swej obszernej parafii, zakładając szkółki elementarne, likwidował istniejące karczmy, a tym samym pijaństwo oraz roztoczył opiekę nad potrzebującymi pomocy materialnej i duchowej.

W okresie probostwa w Jedlni rozmiłowany w przeszłości, poświęcił swój czas i siły badaniom dziejów ojczystych, głównie regionalnej historii kościoła w Sandomierskim. Skrzętnie gromadził źródła archiwalne, sporządzał ich odpisy i opracowywał poszczególne kościoły, klasztory i miejscowości. Prace swe drukował głównie w "Pamiętniku Religijno-Moralnym" w latach 1844 - 1862. Na szczególną uwagę zasługuje 338 stronicowe opracowanie dziejów Radomia zawarte w tymże pamiętniku. Szereg monograficznych opracowań wydał oddzielnie w formie książek. Do najcenniejszych należy zaliczyć:

• "Benedyktyński klasztor w Sieciechowie według pism i podań miejscowych" (Radom, 1872 r.),
• "Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze" (1873 r.),
• "Jedlnia, w niej kościół i akta obelnego prawa" (Radom, 1874 r.). Książka ta jest źródłem poznania historii, gospodarki, kultury, obyczajów i języka tych okolic.
• " Wiadomość historyczna o biskupich niegdyś dobrach, zamku i mieście Iłży" (1869 r.),
• "Nowy Radom i jego Fara".
• "O rodzinie Jana Kochanowskiego" (Warszawa, 1869 r.).

Pomnożył również wiadomości z zakresu historii literatury ogłaszając rozprawkę pt. "Poeta Klonowicz udarowany od klasztoru sieciechowskiego wójtostwem psarskim".

Był patriotą, prześladowanym przez władze carskie za popieranie i czynny udział w powstaniu styczniowym (1863 r.), za co był później więziony w twierdzy dęblińskiej.

Zmarł 21 listopada 1876 r. w Jedlni i zgodnie ze swym życzeniem został pochowany na "starym cmentarzu" w Jedlni, obok mogiły powstańców styczniowych poległych podczas bitwy w nieodległych Jaścach (20 IV 1863 r.). Jego żeliwny nagrobek został przeniesiony na cmentarz przykościelny kościoła parafialnego w Jedlni.