Zygmunt Csadek

Zygmunt Michał Cšadek ps. „Zygmunt Mariański” (ur. 20 lipca 1895 w Ustrzykach Dolnych, zm. 1 sierpnia 1979 we Wrocławiu) – pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, uczestnik czterech wojen (1914-1920, 1939-1945), dowódca 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej (1931-1936) i 2 Pułku Strzelców Podhalańskich (1936-1938), kawaler Orderu Virtuti Militari, polityk, poseł na Sejm RP V kadencji (1938-1939), działacz społeczny.

Młodość i działalność niepodległościowa do 1918

Jego przodkowie pochodzili z Węgier. Jego rodzicami byli Wiktor i Aleksandra, z domu Zahaczewska. Do szkoły powszechnej uczęszczał w rodzinnych Ustrzykach Dolnych, po czym do gimnazjum (seminarium nauczycielskie) w Samborze, gdzie zdał maturę oraz do szkoły wiertniczej w Borysławiu. W ramach Polowych Drużyn Sokolich ukończył szkołę podoficerską, zaś w latach 1912-1914 w ramach Związku Strzeleckiego ukończył kurs oficerski uzyskując pierwszy stopień oficerski plutonowego.

Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 wstąpił do Legionu Wschodniego, a po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 do 3 Pułku Piechoty Legionów, którego organizatorem i pierwszym dowódcą był Michał Rola-Żymierski. W 3 Pułku Piechoty Legionów dowodził kolejno drużyną, plutonem i kompanią, awansując 19 listopada 1914 na chorążego i 15 grudnia 1915 na podporucznika. W 1917 wraz z II Brygadą trafia do rejonu Baranowicz, następnie po rozwiązaniu Legionów służył szeregach Polskiego Korpusu Posiłkowego, wraz z którym został przeniesiony na Bukowinę. Tam 15 grudnia 1917 został mianowany do stopnia porucznika. Przez pewien czas służył jako adiutant brygadiera Józefa Hallera. Później walczył w bitwie pod Rarańczą 16 lutego 1918, po czym został dowódcą 9 kompanii III batalionu 3 Pułku Piechoty. Po połączeniu II Brygady Karpackiej z żołnierzami polskimi z Rosji w II Korpus Polski w Rosji Zygmunt Cšadek był dowódcą kompanii w 16 Pułku Strzelców. 11 maja 1918, po bitwie pod Kaniowem, trafił do niewoli niemieckiej. W rejonie Białej Cerkwi zbiegł z transportu kolejowego.

Z rozkazu płka Józefa Hallera, pod pseudonimem „Zygmunt Mariański” rozpoczął działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej polegającą na agitacji i werbunku Polaków dezerterujących z armii austriackiej na terenie Ukrainy. 9 października 1918 we Lwowie, u schyłku I wojny światowej, został aresztowany przez kontrwywiad austriacki Ka-Stelle i osadzony w lwowskich Brygidkach pod zarzutem zdrady głównej. 1 listopada 1918 został uwolniony z więzienia przez oddziały polskie podczas rozbrajania miasta.

Służba w Wojsku Polskim w latach 1918-1939

Następnie uczestniczył w obronie Lwowa jako dowódca kompanii w szeregach 38 Pułku Strzelców na odcinku „Persenkówka". W tym czasie, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został mianowany do stopnia kapitana, w styczniu 1919 został komendantem szkoły podoficerskiej w obozie 6 Armii. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 był dowódcą pułku marszowego, liczącego 2100 bagnetów. Następnie sprawował wówczas stanowiska komendanta Grupy Szkolnej 6 Armii dowódcy batalionu z Sambora.

W 1921 został dowódcą I batalionu 5 Pułku Strzelców Podhalańskich w Przemyślu. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 286. lokatą w korpusie oficerów piechoty[4]. W 1924 był kwatermistrzem 26 Pułku Piechoty we Lwowie. 12 kwietnia 1927 awansował na podpułkownika ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 15. lokatą w korpusie oficerów piechoty. Pełnił funkcję przewodniczącego Rady Nadzorczej Ogniska Podoficerów Załogi Lwowskiej. W 1928 został zastępcą dowódcy 48 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Stanisławowie. W 1929 został szefem 6 Okręgowego Urzędu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego we Lwowie. W tej funkcji i randze podpułkownika był oficerem dyplomowanym. 28 stycznia 1931 roku został wyznaczony na stanowisko dowódcy 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej, stacjonującego w garnizonie warszawskim, w koszarach przy ulicy 11 Listopada. W stolicy działał w Towarzystwie Emigracyjnym, Lidze Morskiej i Kolonialnej, zorganizował i prowadził hufiec harcerski na Pradze. 21 grudnia 1932 awansował na pułkownika ze starszeństwem z 1 stycznia 1933 i 11. lokatą w korpusie oficerów piechoty[10]. Generał Józef Kuropieska, były podkomendny pułkownika Cšadka w swoich wspomnieniach napisał: „mój dawny dowódca z 36 pp LA, któremu nie powiodło się w stołecznym pułku. Jak mi opowiadał, stał się rzekomo ofiarą intrygi uknutej przeciwko niemu przez małżeństwo Lothów. Pułkownik Cšadek człowiek najlepszej woli i dobrych intencji, taktycznie okazywał się zupełnie nieporadny. Mimo wrodzonej rzutkości, nie obdarzony nadmierną wyobraźnią i z natury optymista, dość pogodnie znosił swe taktyczne niepowodzenia ujawnione w czasie ćwiczeń”. Od 13 czerwca 1936 do 1 grudnia 1938 był dowódcą 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku jednostki stacjonującej w koszarach przy ulicy Adama Mickiewicza.

Działalność społeczna i polityczna

W 1929 został członkiem Wojewódzkiego Komitetu Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Stanisławowie, zasiadając w jego zarządzie i pełniąc stanowisko przewodniczącego sekcji gazowej. W 1936 został członkiem wydziału wykonawczego Komitetu Głównego Zjazdu Ziem Górskich zorganizowanego w sierpniu 1936 w Sanoku. Przystąpił do zainicjowanego wówczas Związku Ziem Górskich, od 1937 (po ustąpieniu Józefa Morawskiego) był przewodniczącym sanockiego oddziału Związku Legionistów Polskich (scalił tę organizację ze Związkiem Czynnych Wojskowych) i Komitetu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych w Sanoku.

Działał w Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem. Od 1937 należał do Obozu Zjednoczenia Narodowego. Jesienią 1938 z jego list został wybrany posłem na Sejm RP V kadencji (1938-1939) z okręgu wyborczego 77 w Sanoku (powiaty: sanocki, krośnieński, leski i brzozowski). Uzyskał 26 777 głosów. W parlamencie był członkiem Komisji Spraw Zagranicznych i Komisji Wojskowej. Ponadto był przewodniczącym koła parlamentarnego wspierającego Związek Ziem Górskich.

Działalność wojskowa w latach 1939-1944

Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr X w Przemyślu. Po ewakuacji Sanoka, udał się do Rohatyna został dowódcą piechoty dywizyjnej i miał wypełnić rozkaz formowania jednostek marszowych dla Armii „Karpaty”. W okresie kampanii wrześniowej, w czasie bombardowania kolumny marszowej w rejonie Żurawna na wschód od Stryja, został ciężko ranny w prawą nogę, co skutkowało trwałym inwalidztwem. Do końca października 1939 przebywał w Szpitalu Wojennym nr 504 w Tarnopolu, a następnie w szpitalu we Lwowie, gdzie był kilkakrotnie operowany, między innymi przez profesora Adama Grucę. Przez dwa lata miał nogę w gipsie, która ostatecznie została skrócona o 6 cm.

Opuścił szpital w marcu 1941 i podjął pracę stróża w Przedsiębiorstwie Poszukiwań Naftowych w Synowódzku Wyżnym, a następnie w tartaku. W okresie trwającej okupacji niemieckiej działał w Armii Krajowej, pomimo swojego kalectwa wspierał przerzut oficerów wojskowych na Węgry. 23 marca 1943 został aresztowany przez gestapo i pod zarzutem współudziału w przerzucie przez granicę. Był osadzony w Drohobyczu, następnie we Lwowie, gdzie z powodu niezgłoszenia stopnia oficerskiego został skazany przez niemiecki sąd specjalny na karę śmierci. Po kilku miesiącach spędzonych w więzieniu przy Łąckiego we Lwowie, w wyniku aktu łaski wydanej przez führera, kara została zamieniona na bezterminowe internowanie w obozie koncentracyjnym Lublin na Majdanku. Następnie Zygmunt Cšadek pracował tam w kotłowni. W lipcu 1944, wraz z nadejściem frontu wschodniego o oswobodzeniu obozu przez sowietów, odzyskał wolność.

Służba w ludowym Wojsku Polskim w latach 1944-1945

W listopadzie 1944 zgłosił się do Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego i swego dowódcy z Legionów Polskich, Michała Roli-Żymierskiego, po czym uzyskał przydział służbowy na stanowisko komendanta Kursów Chorążych 3 Armii Wojska Polskiego. W marcu 1945 kierowane przez niego kursy zostały przekształcone w Oficerską Szkołę Piechoty Nr 3 w Tomaszowie Mazowieckim. 22 sierpnia 1945 został zastępcą dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Wskutek ciężkiego inwalidztwa i pogarszającego się stanu zdrowia 2 grudnia 1945 przeszedł w stan spoczynku.

Poza wojskiem

Mimo otrzymania renty wojskowej nie miał wystarczających środków do życia i utrzymania rodziny. Od 1948 pracował w Zarządzie Nieruchomościami Dzielnicowego Zarządu Budynków Mieszkalnych we Wrocławiu, od 1951 we Wrocławskim Przedsiębiorstwie Geologicznym jako kierownik Zakładu Robót Wiertniczych Kombinatu Geologicznego we Wrocławiu. W 1961 przeszedł na emeryturę.

Był żonaty z Marią, z domu Mossakowska, z którą miał syna Zbigniewa.

W miejscach swojej służby angażował się w życie społeczne. Był poważany, lubiany i popularny wśród żołnierzy, czego przejawem jest utwór muzyczny pt. „Pułkownik Cšadek”, który skomponował kapelmistrz Karol Rund.

Został pochowany na Cmentarzu Grabiszyńskim we Wrocławiu

Awanse

• plutonowy – 1914
• chorąży – 19 listopada 1914
• podporucznik – 15 grudnia 1915
• porucznik – 15 grudnia 1917
• kapitan – 1919
• major – 3 maja 1922 zweryfikowany ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 286. lokatą w korpusie oficerów piechoty
• podpułkownik – 12 kwietnia 1927 ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 15. lokatą w korpusie oficerów piechoty
• pułkownik – 21 grudnia 1932 ze starszeństwem z 1 stycznia 1933 i 11. lokatą w korpusie oficerów piechoty

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1922)
• Krzyż Niepodległości (1931)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1938)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie (po raz pierwszy w 1921)
• Złoty Krzyż Zasługi (1928)
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Srebrny Medal za Długoletnią Służbę
• Medal Za udział w wojnie obronnej 1939 – pośmiertnie
• Medal międzysojuszniczy „Médaille Interalliée”
• Komandor Orderu Korony Belgijskiej