Jan Stachniuk

Jan Stachniuk, pseud. „Stoigniew” (ur. 13 stycznia 1905 w Kowlu na Wołyniu, zm. 14 sierpnia 1963 w Warszawie) – polski publicysta. Ideolog i twórca polskiej nacjonalistycznej grupy "Zadruga" oraz pisma o tym samym tytule.

Urodził się w rodzinie kolejarskiej. W 1927 zdał maturę w Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Kowlu i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu. W czasie studiów działał w ZPMD, Bratniej Pomocy WSH i był członkiem "Zetu". W 1930 r. ukończył Wyższą Szkołę Handlową w Poznaniu. Po studiach krótko pracował w Kasie Chorych w Tucholi a następnie odbył służbę wojskową w Tomaszowie Lubelskim. Powrócił do Poznania gdzie w okresie od grudnia 1931 do maja 1932 pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego organu ZPMD w Poznaniu – "Życie Uniwersyteckie". W 1932 zrezygnował z członkostwa w "Zet".

W 1933 roku wydał swą pierwszą książkę "Kolektywizm a naród" (łączącą w sobie idee nacjonalistyczne z kolektywizmem), dwa lata później ukazała się "Heroiczna wspólnota narodu". Zawarł w niej swoją wizję ustroju "zadrużnego", której celem jest "ukierunkowanie wszystkich dziedzin działalności ludzkiej na rozwój osobisty i narodowy". Nazwa "Zadruga" pochodziła od określenia starosłowiańskiej wspólnoty plemiennej. Był też autorem książki "Dzieje bez dziejów", będącej "anatomią upadku dziejowego Polski", za który winą obarczał katolicyzm i kontrreformację jezuicką w Polsce. Stworzył nacjonalistyczną i zarazem antykapitalistyczną ideologię, odrzucającą chrześcijaństwo jako "wytwór żydowski", nawołującą do powrotu do życia w tradycyjnej wspólnocie prasłowiańskiej.

W 1935 przeniósł się do Warszawy wraz z Sabiną Różycką, jego ówczesną towarzyszką życia. W 1937 roku założył pismo "Zadruga", które wydawał w Warszawie do 1939 roku. Wokół pisma skupiło się grono zwolenników jego koncepcji historiozoficznej – Józef Grzanka (formalny redaktor odpowiedzialny), Bogusław Stępiński, Antoni Wacyk i in. Członkowie grupy przyjmowali imiona słowiańskie, wówczas przybrał imię Stoigniew, będący później jego pseudonimem w AK.

W 1939 nie został zmobilizowany. Wraz z nie zmobilizowanymi mężczyznami wyruszył na wschód (po apelu płk Umiastowskiego z 7 września 1939). W październiku 1939 powrócił do Warszawy. Ponownie skupił wokół siebie środowisko zadrużan, pozyskując też nowych zwolenników. W czasie II wojny światowej był członkiem Stronnictwa Zrywu Narodowego nie brał jednak udziału w bezpośredniej działalności politycznej koncentrując się na publicystyce – był autorem szeregu artykułów w konspiracyjnych pismach "Zryw" (organ SZN) i "Kadra" – organie Kadry Polski Niepodległej. Używał okupacyjnej kennkarty na nazwisko Mieczysław Adamek. Stachniuk walczył czynnie w szeregach AK w powstaniu warszawskim, w kompanii powstałej na bazie wcielonych do AK żołnierzy KPN, w ramach Zgrupowania mjr "Bartkiewicza" (Śródmieście Płn). Wykazał się odwagą (odznaczony Krzyżem Walecznych, trzykrotnie ranny).

Po upadku Powstania Warszawskiego uciekł z transportu i dotarł do Częstochowy gdzie ukrywał się, z pomocą rodziny Antoniego Wacyka, do czasu odejścia Niemców. W lutym 1945 wrócił do Warszawy. Damazy Tilgner "Jaromir" zwolennik jego poglądów i znajomy z konspiracji zaproponował mu pracę w "grupie operacyjnej" w Bydgoszczy przejmującej z rąk wojsk radzieckich poniemieckie zakłady przemysłowe w województwie pomorskim. Po zakończeniu jej działalności do czerwca 1945 pracował w Wojewódzkim Wydziale Przemysłowym w Bydgoszczy, korzystając z poparcia wojewody Zygmunta Felczaka. Następnie utrzymywał się z handlu, pisując też pod pseudonimami (A.Mieczkowski, M. Adamek) do dwutygodnika "Zryw" oraz dziennika "Ilustrowany Kurier Polski". Zdając sobie sprawę z niesuwerennego charakteru Polski pojałtańskiej był jednak zwolennikiem legalnego odtworzenia ruchu zadrużnego. W związku z tym zadrużan pozostałych na emigracji namawiał listownie do powrotu do kraju. Pozostając osobą prywatną i bezpartyjną starał się propagować swoje idee drukiem i poprzez swoich zwolenników tworzących zauważalną grupę w koncesjonowanym Stronnictwie Pracy. Zamieszkał w Bydgoszczy gdzie związał się z Franciszką Stembrowicz.

Korzystając ze wsparcia dawnych sympatyków, działaczy "Zrywu" i Stronnictwa Pracy (Zygmunt Felczak, Feliks Widy-Wirski), którzy po 1945 jako działacze koncesjonowanego SP otrzymali stanowiska państwowe wydawał legalnie swoje prace (zob. niżej). Nie został jednak – mimo starań i spełniania warunków formalnych – przyjęty do Związku Literatów Polskich. Nie udało mu się zalegalizować Zadrugi, a publikowane książki wywoływały wrogie reakcje zarówno w legalnej prasie krajowej jak i emigracyjnej. Śmierć Zygmunta Felczaka (1946) oraz zmiana ogólnej sytuacji kraju po 1948 r. wiążąca się też z politycznym upadkiem Widy-Wirskiego i SP pozbawiła Stachniuka punktu oparcia, jakim byli.

Istnieje teza że napisany przez Stachniuka memoriał pt. "Tragifarsa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej", będący ostrą krytyką sytuacji w Polsce, doprowadził do aresztowania go w 1949 przez UB. Teza ta nie może być prawdziwa, ponieważ nazwa "Polska Rzeczpospolita Ludowa" po raz pierwszy pojawiła się w 1952 roku w związku z wprowadzoną Konstytucją z 22.07.1952 zmianą nazwy państwa polskiego z istniejącej oficjalnie do tego dnia "Rzeczpospolita Polska". Potocznie w kręgach lewicowych pastwo polskie było nazywane "Polska Ludowa". Użycie w tytule zwrotu "Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej" świadczy, że rzeczony memoriał powstał po 1952 roku więc nie mógł być powodem aresztowania Stachniuka w roku 1949. Oczywistym jest, że w zachowanych dokumentach UB brak jest memoriału i nie ma o nim wzmianki w akcie oskarżenia. Bezpośrednim powodem aresztowania było powiązanie członka redakcji "Zadrugi" Bogusława Stępińskiego z aresztowanym w 1949 Bolesławem Weszczakiem.

W pokazowym procesie prokurator Beniamin Wejsblech zażądał kary śmierci, jednak wyrokiem z 9 lipca 1952 roku Stachniuka skazano na 15 lat więzienia. Sąd Najwyższy wyrokiem z 24 grudnia 1953 roku zmniejszył tę karę do lat ośmiu, a po zastosowaniu amnestii kara wynosiła siedem lat. Razem z nim w tym procesie sądzeni byli: Teodor Jakubowski, Janina Kłopocka, Bogusław Stępiński. Stachniuka zesłano do jednego z najcięższych więzień (Barczewo), gdzie był bity i torturowany. Z niewoli wyszedł jako kaleka niezdolny do sprawnego życia. Nie powiodła się próba emigracji do Szwecji. 15 sierpnia 1963 roku zmarł w zakładzie leczniczym w Radości koło Warszawy. Został pochowany na cmentarzu na Powązkach Wojskowych.

Książki

• Kolektywizm a naród (1933)
• Heroiczna wspólnota narodu (1935)
• Państwo a gospodarstwo (1939)
• Dzieje bez dziejów (1939)
• Mit słowiański (1941, wydane w 2006)
• Zagadnienie totalizmu (1943)
• Człowieczeństwo i kultura (1946)
• Walka o zasady (1947)
• Wspakultura (1948)
• Droga rewolucji kulturowej w Polsce (1948, wydane w 2006)
• Chrześcijaństwo a ludzkość (1949, wydane w 1997)
• Przyszłość Słowiańszczyzny – rękopis zaginął po aresztowaniu, niepublikowana