Walery Eljasz-Radzikowski

Jan Kanty Walery Eljasz-Radzikowski (używał imienia Walery) (ur. 13 września 1840 w Krakowie, zm. 23 marca 1905 w Krakowie) – polski malarz i fotograf, popularyzator Tatr i Zakopanego, współzałożyciel Towarzystwa Tatrzańskiego, autor przewodników tatrzańskich.

Rodzina

Był synem Wojciecha Eljasza (1814–1904), malarza, autora prac o tematyce religijnej i Tekli z Krzyżanowskich, starszym bratem Władysława Eljasza (rzeźbiarza) i Marii Eljaszówny (malarki i hafciarki). Syn Walerego (z małżeństwa z Natalią z Nyczów) Stanisław Eljasz-Radzikowski był lekarzem, malarzem, badaczem Tatr i Podhala. Rodzina używała zamiast nazwiska Radzikowski przydomku „Eljasz”, który przyjął pradziad Walerego oraz konfederat barski Wojciech Radzikowski, aby uniknąć prześladowań politycznych po upadku powstania. Walery powrócił do nazwiska Radzikowski dopiero po dwóch pokoleniach, jednak używał go wraz z przydomkiem Eljasz. Odrzucił go całkowicie dopiero syn Walerego, również malarz Stanisław Radzikowski, który powrócił do prawdziwego rodzinnego nazwiska.

Walery Eljasz-Radzikowski posługiwał się herbem Ogończyk, pochodził jednak z rodziny mieszczańskiej, która do tego herbu nie miała prawa.

Biografia

Nauki początkowe Walery Eljasz pobierał w Szkole Wydziałowej św. Barbary, a później w Gimnazjum św. Anny. W 1856 roku ukończył Wyższą Szkołę Realną działającą przy Instytucie Technicznym. W latach 1856-1862 studiował malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza. Jego rysunki zostały wyróżnione na drugiej Wystawie Publicznej w roku 1856. W roku 1858 na Wystawie Szkoły Sztuk Pięknych rysunki artysty wyróżnił jako „najpierwsze” recenzent oraz profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – Jan Nepomucen Bizański. Naukę kontynuował w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych (1862-1865), a po jej zakończeniu odbył podróż po Europie. W okresie powstania styczniowego pełnił w Monachium specjalną misję zleconą przez powstańczy Rząd Narodowy.

W 1865 r. powrócił do Krakowa. Oprócz twórczości artystycznej zajmował się nauczaniem rysunku w Gimnazjum św. Anny (1872-1891). Ponadto badał dzieje i tradycje Krakowa oraz historię ubiorów, publikując opracowania poświęcone tym tematom.

Jeszcze w trakcie studiów, w 1861 r., po raz pierwszy pojechał w Tatry. Odtąd wielokrotnie je odwiedzał, poświęcając im znaczną część swojej działalności artystycznej. Wydał również Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnicy (1870), brał udział w wytyczaniu szlaków i organizowaniu przewodnictwa tatrzańskiego, działał aktywnie w Towarzystwie Tatrzańskim. W 1876 r. w Zakopanem na Krupówkach wybudował dom, a w latach 1881-1882 kolejny, zwany „Eljaszówką” (ul. Stara Polana), przy którym dziesięć lat później wzniósł jeszcze jeden, zaprojektowany przez jego brata Stanisława (obecnie przy ul. Nowotarskiej, dom zw. później „Siemianówką”).

Twórczość artystyczna

Malował głównie obrazy o tematyce historycznej, krajobrazy Tatr, także widoki zabytków Krakowa, portrety, obrazy i malowidła ścienne o tematyce religijnej. W czasie studiów wraz z kolegami (m.in. z Aleksandrem Kotsisem) podejmował wycieczki plenerowe, podczas których malował szkice, pejzaże oraz krajobrazy. Tworzył nie tylko na płótnie, ale również na naturalnym podłożu, np. obraz Matki Boskiej Skalskiej na wapiennej ścianie w Dolinie Mnikowskiej. W trakcie wypraw w Tatry w rysunkach i obrazach utrwalał górskie widoki i zwyczaje górali.

W 1890 r. zaczął fotografować Tatry, lokalne budownictwo, tradycje mieszkańców i ich stroje. Służyły mu one jako pomoc do obrazów i rysunków, były także publikowane w czasopismach, albumach i w formie pocztówek. Nie był pionierem fotografii tatrzańskiej (pierwsze zdjęcia wykonywali pod koniec lat 50. XIX w. Walery Rzewuski i Melecjusz Dutkiewicz), ale przyczynił się do jej spopularyzowania.

W 1858 roku Radzikowski rozpoczął realizację projektu odtworzenia historii ubiorów w Polsce oraz krajach sąsiednich. Materiały zebrane przez niego w latach 1858–1904 pt. Ubiory w Polsce, materiały do dziejów ubiorów X–XVIII w. znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Na ich podstawie opracowywał swoje rysunki, obrazy historyczne, a także książki dotyczące ubiorów oraz umundurowania wojsk polskich. Jego rysunki opublikowano w wielu książkach dotyczących historii oraz etnografii. W latach 1899–1905 wydrukowane zostały m.in. w serii Ubiory w Polsce i u sąsiadów czy Wojsko polskie Kościuszki. Był również badaczem historii sztuki, a zwłaszcza specjalistą w zakresie kostiumologii. W 1862 r. wydał w Krakowie książkę pod tytułem Ubiory ludu w dawnej Polsce.

Dzieła

Rysunki i obrazy

• Bitwa pod Racławicami – 1862,
• Zdobycie Wolmaru na Szwedach – 1865,
• Hetman Czarniecki zachęca Polaków – 1866,
• Mikołaj Kopernik na łożu śmierci – 1869,
• Polichromia w kościele parafialnym w Chochołowie – 1871,
• Śmierć Stanisława Żółkiewskiego.

Książki

• Ubiory ludu w dawnej Polsce, Kraków 1862,
• Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Kraków 1870.

Książki ilustrowane przez Radzikowskiego

• Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, 1870,
• Szkice z podróży w Tatry, 1874,
• Ubiory w Polsce i u sąsiadów, 1879–1899,
• O nazwie Morskiego Oka w Tatrach, 1884,
• Konik Zwierzyniecki, 1898,
• Wspomnienie o schroniskach nad Morskim Okiem, 1903.