Samuel Linde

Samuel Bogumił Linde (ur. 11 (24) kwietnia 1771 w Toruniu, zm. 8 sierpnia 1847 w Warszawie) – polski leksykograf, językoznawca, tłumacz, bibliograf, pedagog i bibliotekarz.

Samuel Linde urodził się w Toruniu jako najmłodszy syn mieszczanina, imigranta ze Szwecji, majstra ślusarskiego i rajcy Jana Jacobsena Lindego i Anny Barbary z domu Langenhann (lub Langenhan). Uczęszczał do tamtejszej Szkoły Nowomiejskiej i protestanckiego Gimnazjum Akademickiego. Studiował (od roku 1789) teologię i filologię na Uniwersytecie w Lipsku. W roku 1791, po dwuletnich staraniach, został lektorem języka i literatury polskiej na tej uczelni. Studia ukończył w roku 1792 uzyskując na Wydziale Filozoficznym tytuł magistri diplomatici po przedstawieniu rozprawy De solatiis adversus mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis, co dało mu prawo wykładania na tamtejszym uniwersytecie.

Od jesieni roku 1792 rozpoczął współpracę z przebywającymi w Saksonii na emigracji zwolennikami obalonej Konstytucji 3 maja, m.in. tłumacząc na język niemiecki Powrót posła i Biblię targowicką Julia Ursyna Niemcewicza, O powstaniu i upadku Konstytucji 3 maja 1791 Hugona Kołłątaja, Ignacego Potockiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Przekłady tych dzieł ukazały się w Lipsku w latach 1792-1794. Kontakty z emigrantami polskimi, górującymi nad Lindem pozycją społeczną i towarzyską, otwierały mu, mimo ówczesnej sytuacji politycznej, drogi kariery i trwale związały go z polskością.

W okresie insurekcji kościuszkowskiej przebywał w Warszawie w kręgu zwolenników Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja. Po klęsce powstania został bibliotekarzem Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w Wiedniu do roku 1803. W tym okresie zebrał podstawowy materiał leksykograficzny do dzieła swego życia, Słownika języka polskiego. W 1800 został powołany na członka Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, w którego pracach po 1803 r. aktywnie uczestniczył.

W 1803 r. został dyrektorem zakładanego przez władze pruskie Liceum Warszawskiego – funkcję tę sprawował nieprzerwanie do 1831. 1 marca 1804 Linde opublikował w językach polskim i niemieckim prospekt słownika języka polskiego. Cena była bardzo wysoka – 10 dukatów (180 zł) za egzemplarz na gorszym papierze, a na lepszym 12 dukatów; w 1809 r. cena w obu rodzajach została podwyższona o 2 dukaty. Zdobywanie prenumeratorów nie było łatwe – zbierało ją około 30 osób. Dzięki prenumeracie i pomocy arystokratycznych sponsorów, szczególnie Adama Kazimierza Czartoryskiego, sześć tomów Słownika języka polskiego ukazało się w bardzo dużym nakładzie 1200 egzemplarzy w Warszawie w latach 1807-1815. Linde sprzedawał swe dzieło do końca życia (do 1847 r.). Car Aleksander I kupił od autora w 1817 r. 98 egzemplarzy Słownika dla szkół na Litwie i Ukrainie, które już wcześniej nabyły dzieło Lindego dzięki staraniom Uniwersytetu Wileńskiego, a szczególnie jego rektora Jana Śniadeckiego. Drugie wydanie Słownika, wraz z uzupełnieniem, staraniem Augusta Bielowskiego ukazało się nakładem Ossolineum w latach 1854-1861, reprinty w 1951 i 1994-1995.

Wedle oceny Jerzego Michalskiego:

  Słownik, będący rezultatem imponującej pracowitości i metodyczności autora, stanowił bardzo poważne i trwałe osiągnięcie naukowe. Objął on ogromny materiał źródłowy, w przytłaczającej mierze zaczerpnięty z druków XVI-XVIII wieku. Największą jego zaletą były liczne przy każdym prawie haśle cytaty z podaniem źródła, mankamentem zaś niezbyt staranny opis bibliograficzny wykorzystanych źródeł, sięganie nieraz do niewłaściwych, późniejszych wydań danych autorów. Cytaty zaś bardzo często były dalekie od wierności.

Linde był członkiem władz oświatowych Księstwa Warszawskiego: Izby Edukacyjnej – od 1807, Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – do 1833, Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych – od 1810 (prezes w latach 1810-1823). W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W latach 1816-1818 wykładał na Uniwersytecie Warszawskim, od 1818 był dyrektorem wyodrębnionej z Uniwersytetu Biblioteki Publicznej, powiększając jej zbiory przede wszystkim o rzadkie starodruki. Biblioteka w 1831 r. posiadała ponad 133 tysiące woluminów – była wówczas największą biblioteką na ziemiach polskich. W 1819 r. 50 tysięcy woluminów Linde zebrał z bibliotek likwidowanych wówczas instytucji kościelnych. Był ponadto prezesem Jeneralnego Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego (1828-1837), prezesem Warszawskiego Zboru Ewangelicko-Augsburskiego (1813-1819) i deputowanym na sejmy lat 1818 i 1820.

Prace naukowe Lindego wydane po 1815 r. miały znaczenie dla czasu, w którym powstały – O literaturze rosyjskiej (1815-1816), O Statucie Litewskim ruskim językiem i drukiem wydanym wiadomość (1816, właściwie 1817), O języku dawnych Prusaków (1822). Z szeroko zakrojonych przez Lindego jego prac przekładowych ukazały się tylko J. M. Ossolińskiego Vincent Kadłubek oraz Mikołaja Grecza Rys historyczny literatury rosyjskiej (1823). Będąc na emeryturze pracował nad słownikiem rosyjsko-polskim, który pozostawił nieukończony. Praca ta przez pewien czas interesowała władze rosyjskie, natomiast była krytykowana przez rosyjskich uczonych.

W 1826 został nobilitowany; otrzymał dziedziczne szlachectwo i herb Słownik. Był odznaczony Orderem Świętego Stanisława III, II i I klasy oraz Orderem Św. Włodzimierza III klasy z nadania carów Aleksandra I i Mikołaja I. W 1816 r. otrzymał złoty medal ufundowany przez społeczeństwo za Słownik języka polskiego; w 1842 r. otrzymał z okazji jubileuszu złoty medal ufundowany przez władze Królestwa Polskiego.

Zmarł 8 sierpnia 1847, został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie (aleja 1, nr 12).

Rodzina

Żony:

1. Ludwika Bürger (1786-1823), córka warszawskiego kupca
2. Ludwika Aleksandra Nussbaum (1800-1836), Szwajcarka, przyjaciółka Chopinów.

Dzieci Lindowie mieli dwanaścioro, z których zmarło w dzieciństwie ośmioro. Pozostałe córki:

• Ludwika Dominika Eleonora (1815-1900), żona warszawskiego budowniczego Józefa Góreckiego, fundatorka stypendium im. S. B. Lindego
• Anna Zofia Leona (1820-1871), żona radomskiego aptekarza Ksawerego Brandta
• Ludwika Emilia Izabela (1826-1857) była żoną znanego pastora, ks. Leopolda Otto
• Aleksandra Józefa Tekla (1831-1896), żona Mateusza Maurycego Karasowskiego, muzyka, autora pierwszej monografii o Fryderyku Chopinie.

Twórczość

Ważniejsze dzieła (chronologicznie)

• De solatiis adversvs mortis horrores in Platone et Novo Testamento obviis commentatio, qvam ex avctoritate amplissimi Philosophorum Ordinis a. d. XXVI. Maii… MDCCXCII… ervditorvm examini svbiiciet M. Samvel Gottlieb Linde Lingvae Polonicae Lector Pvblicvs adsvmto socio Christiano Weisio Lipsiensi, SS. Litt. cvltore, Weise, Christian (współtwórca) ex officina Klavbarthia, Lipsiae (Lipsk) 1792. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=25772.
• Praenumerations-Anzeige meines Wörterbuchs der Polnischen Sprache, [s.n.] Warszawa 1804. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26442.
• Prawidła etymologii przystosowane do języka polskiego, "Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego" 1805/1806; wyd. osobne Warszawa 1806; przedr.: "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 4 (1807); Słownik języka polskiego t. 1, wyd. 2 i 3, (w jęz. polskim i niemieckim).
• Słownik języka polskiego, Drukarnia XX. Piiarów, Warszawa 1807-1814. Kopia cyfrowa dostępna w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej KPBC. Wydanie II poprawione i rozszerzone.
• Uwagi... nad programem historii Polski, powst. 1809, wyd. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 3, Kraków 1902.
• Wstęp do Słownika polskiego, "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 7 (1811).
• O literaturze słowiańsko-rosyjskiej, "Pamiętnik Warszawski" 1815-1816, (inform. J. Korpała).
• O statucie litewskim: ruskim językiem i drukiem wydanym wiadomość: z dwiema rycinami. nakł. i druk. Zawadzkiego i Węckiego Uprzywilejowanych Drukarzy i Xięgarzy Dworu Królestwa Polskiego. Warszawa 1816. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26440.
• O języku dawnych Prusaków: rozbiór dzieła professora Vatera. Druk. Xsięży Pijarów warszawa 1822. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26439.
• Słownik porównawczy języków słowiańskich, fragm.: Matieriały dla srawnitielnogo russkogo słowaria... Bukwy K wypusk pierwej, Warszawa 1845 (zeszyt próbny), całość t. 1-4 (do litery R) w rękopisie Ossolineum , sygn. 1368/III.
• Bibliotheca Polona t. 1-22, rękopis: Ossolineum, sygn. 1221-1242/I (bibliografia).
• Podział historii Polski na okresy, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (teki Skimborowicza XVIII, 4/15).

Artykuły i mowy Linde umieszczał w czasopismach: "Gazeta Poranna" (tu: O zbliżeniu dialektów słowiańskich między sobą. Z listu p. Lindego z Warszawy do rosyjskiego ministra oświecenia, 1840), "Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego" (1805-1823; tu m.in. szereg mów na otwarcie Liceum), "Pamiętnik Warszawski", "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" (1807-1822).

Przekłady

• J. U. Niemcewicz: Die Rückkehr des Reichstagsgesandten, aus dem Polnischen übersetzt..., Warszawa-Lipsk 1792.
• J. Mikosza: Reise eines Polens durch die Moldau nach der Türkei... Erster Teil, Lipsk 1793.
• Kołłątaj, Hugo (1750-1812); Dmochowski, Franciszek Ksawery (1762-1808); Potocki, Ignacy (1750-1809), Współtwórca: Linde, Samuel Bogumił (1771-1847), Vom Entstehen und Untergange der polnischen Konstitution vom 3ten May 1791, t. 1-2, Gerhard Fleischer, J.G.I. Breitkopf, Leipzig 1793. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=16668.
• J. U. Niemcewicz: Bruchstück der targowitscher Bibel oder Historia von der Schöpfung durch Felix Potocki. Ein Gegenstück zum Geist einer wahrhaft freien Regierung, gegründet durch die targowitscher Rekonföderation, Brześć 1793.
• J. M. Ossoliński: Vinzent Kadlubek, ein historisch-kritischer Beitrag zur slavischen Literatur, aus dem Polnischen... nebst den hieher gehörigen Schriften des... Prażmowski, ... Czacki, ... Kownacki und Lelewel in sechs Anhängen, Warszawa 1822.
• M. Griecz: Rys historyczny literatury rosyjskiej. Z rosyjskiego... Z dodatkami z Batiuszkowa, Biestużewa, Bułharyna, Kaczanowskiego, Karamzina, Köppena, Korniłowicza, Wiaziemskiego t. 1-2, Warszawa 1823.
• I. Kajdanow: O korzyściach z nauki historii powszechnej, "Na publiczny popis uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego", Warszawa 1823.

Prace edytorskie

• Janociana, sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellae t. 3, Warszawa 1819.

Inne publikacje

• Samuel Bogumił Linde: autobiografia z 1823 roku. Przygotował i wstępem opatrzył Marian Ptaszyk. ISBN 83-231-1150-2. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=25912.
• Eine biographische Skizze, bedruckt den Carl Berold Wien 1823. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26441.
• Nähere Nachricht von dem versprochenen Polnisch-Deutschen und Deutsch-Polnischen Handwörterbuche. Chursürstl. Sächsischen Zeitungs-Expedition; Expedition dieser Zeitung, Jena, Leipzig 1797. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26444.
• Nachtrag zu der, in der 41sten Numer des Intelligenzblattes der A. L. Z. gegebnen "Nähere Nachricht von dem versprochenen Polnisch-Deutschen und Deutsch-Polnischen Handwörterbuche", Sächsischen Zeitungs-Expedition; Expedition dieser Zeitung, Jena, Leipzig 1798. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26445.
• Relacya Samuela Bogumiła Lindego z "podróży książkowej" po ziemi sieradzkiej. SBP Łódź, Sieradz 1993. Broszura. Tryb dostępu: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=26437.