Aleksander Mniszek-Tchorznicki

Aleksander Mniszek-Tchorznicki herbu Jelita (ur. 23 stycznia 1851 w Cucułowcach, zm. 8 stycznia 1916 w Zakopanem) – polski hrabia, doktor obojga praw, urzędnik, sędzia.

Rodzina i zamiłowania

Jego przodkowie przybyli do Sanoka z okolic Drohiczyna pod koniec XVIII wieku. Pradziadek Walenty Mniszek-Tchorznicki nabył od Andrzeja i Franciszki Burnatowiczów grunt pod północnym stokiem Góry Parkowej i wzniósł tam dom, który ostatecznie przetrwał do lat 80. XX wieku. Ojciec Konstanty Tchorznicki (1825–1895) sprawował wysokie stanowiska – był dyrektorem Filii Banku Hipotecznego w Krakowie, członkiem Rady Zawiadowczej Kolei Żelaznej Lwowsko-Czerniowiecko-Jasskiej, dyrektorem Towarzystwa Kredytowego-Ziemskiego we Lwowie. Matką była Emilia Polikarpow (1823–1899). W 1878 roku jego żoną została baronówna Maria Wecbecker (1851–1915), córka generała na emeryturze, która cierpiała na napady kataleptyczne, co jednak małżonek znosił cierpliwie. Oboje mieli pięcioro dzieci (dwoje z nich zmarło w małoletnim wieku): Henryka (1880–1946), Emilię (1881–1895), Stanisława (ur. 1882) i Stefana (1885–1894) i Konstantego (1899–1953). Był zapalonym pianistą, a jego zainteresowaniem była muzyka koncertowa – sam grywał często utwory Fryderyka Chopina w swoim domu w Pisarowcach. Był także członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie (1872) oraz prezesem, założycielem i honorowym członkiem Towarzystwa im. Fryderyka Chopina we Lwowie (1913).

Kariera zawodowa

W latach 1867–1872 studiował na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego jako słuchacz prawa i umiejętności politycznych, po czym 7 września 1872 roku uzyskał dyplom doktora obojga praw. Aleksander Mniszek-Tchorznicki odznaczał się niespotykanymi umiejętnościami, co w powiązaniu z pracowitością zapewniło mu awanse w karierze urzędniczej w administracji Austro-Węgier (sam przyznawał, że było to dziełem przypadku, co świadczyło o jego skromności). Po pracy w Galicyjskiej Prokuraturze Skarbu we Lwowie, zmienił profesję prawniczą i rozpoczął praktykę sądową. Pełnił obowiązki w Sądzie Powiatowym w Mościskach, został auskultantem sądowym, następnie adiunktem sądowym w Sądzie Powiatowym w Jarosławiu, po czym trafił w tej funkcji do Lwowa. Później pracował w Wiedniu, gdzie od 1877 funkcjonował w Najwyższym Trybunale Sprawiedliwości, a rok później zaangażowano go w Ministerstwie Sprawiedliwości, gdzie w 1880 objął stanowisko wicesekretarza. W 1882 roku został podkomorzym. W 1883 roku zajął funkcję radcy Sądu Krajowego we Lwowie. W 1897 roku został Prezydentem Sądu Obwodowego w Kołomyi.

Od 1890 roku powrócił do Wiednia i objął referat do spraw Galicji w ministerstwie sprawiedliwości. W styczniu 1890 roku mianowany przez cesarza do funkcji radcy sekcyjnego w ministerstwie sprawiedliwości. W grudniu 1891 roku otrzymał nominację na wiceprezydenta Wyższego Sądu Krajowego we Lwowie. 28 stycznia 1895 roku objął posadę Prezydenta Sądu Apelacyjnego we Lwowie, a tym samym został zwierzchnikiem całego sądownictwa Galicji Wschodniej i Księstwa Bukowiny (jego poprzednikiem był Jakub Simonowicz). W czasie jego prezydentury została przeprowadzona reforma systemu sądowego w Galicji, w ramach której otwarto nowe obiekty dla 7 trybunałów i 55 sądów oraz powiększono liczbę etatów z 627 do 1200. Przeniesiony z tej funkcji na emeryturę, został mianowany dożywotnim członkiem Izby Panów, izby wyższej dwuizbowego parlamentu Austro-Węgier. Pod koniec 1911 roku postanowił przejść na emeryturę (jego zastępcą został Adolf Czerwiński). Z tej okazji 27 grudnia 1911 roku cesarz przyznał mu Order Żelaznej Korony I Klasy.

Spór o Morskie Oko

Osobny epizod w jego zawodowym życiorysie wydarzył się na przełomie XIX i XX wieku. W latach 1897–1902 reprezentował rząd Galicji w słynnym sporze pomiędzy Galicją a Węgrami o Morskie Oko w Tatrach. Jako sędzia (arbiter z ramienia rządu austriackiego) i przewodniczący delegacji przyczynił się do pozostania Morskiego Oka w granicach Austrii (obecnie Polski) w wyniku sporu terytorialnego. Rozprawa odbyła się przed sądem polubownym w Grazu. Sędziego wspierał m.in. prof. Oswald Balzer. Rozstrzygnięcie procesu z 13 września 1909 roku doprowadziło do ustanowienia granicy w Tatrach pomiędzy Galicją (Austrią) a Węgrami zgodnej z oczekiwaniami społeczeństwa polskiego. Granica w ustalonym wówczas przebiegu obowiązuje do dzisiaj jako granica polsko-słowacka. Tchorznicki opisał przebieg procesu we wspomnieniach z 1913 roku, które w 1960 roku wraz z dokumentami z procesu zostały przekazane przez jego wnuka do Muzeum Historycznego w Sanoku (ponadto w zbiorach muzeum znajdują się akta rodzinne Mniszek-Tchorznickich). 19 września 1902 roku Aleksander Mniszek-Tchorznicki wraz z Oswaldem Balzerem otrzymali tytuł Honorowego Obywatela Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka w uznaniu skutecznej obrony polskich interesów t.j. wygrania procesu z Węgrami w sporze o Morskie Oko) (ciekawostką przy tym, jest fakt, że obaj mieli urodziny tego samego dnia miesiąca, a Mniszek-Tchorznicki był starszy od Balzera o osiem lat). Ponadto 27 października 1902 roku Wydział lwowski Towarzystwa Prawniczego wręczył Tchorznickiemu dyplom honorowy.

Posiadłości i działalność społeczna

Aleksander Mniszek-Tchorznicki był właścicielem wielu terenów w Sanoku i okolicach. Były to: obszar wójtostwa sanockiego (obecnie dzielnica Wójtostwo, posiadał tam browar i spichlerz), Posada Sanocka (obecnie dzielnica Zatorze), Stróże Małe, Stróże Wielkie, Dąbrówka Ruska, Dąbrówka Polska (obecnie dzielnica Sanoka, Dąbrówka), Sanoczek, Pisarowce (początkowo wieś należała do Aleksandra i Marii, a następnie obszar przejął ich syn Henryk, zaś utracił na rzecz państwa w wyniku reformy rolnej z 1944 roku) oraz inne obszary w Sanoku (m.in. Glinice, park krajobrazowy wraz z dworem położony przy obecnej ulicy 1000-lecia obok linii torów kolejowych). Dwa domy należące do niego były następnie uznane za obiekty zabytkowe – obecnie nie istnieją (znajdowały się przy ulicy Żwirki i Wigury 6, na terenie późniejszych koszar wojskowych, a obecnie gruntów należących do Straży Granicznej – miejsce to znajduje się naprzeciw wejścia na Stadion Wierchy). W miejscu po zrujnowanym dworku hrabiego władze miasta wzniosły blok mieszkalny.

Hrabia przyczynił się do powiększenia obszaru Parku miejskiego im. Adama Mickiewicza w Sanoku (tworzonego od 1896 roku). Na przełomie 1909/1910 ofiarował miastu północne zbocze Góry Parkowej o powierzchni 7 morgów ziemi celem powiększenia areału parku. Zgodnie z decyzję Towarzystwa Upiększania Miasta Sanoka anektowana część ogrodu miejskiego została mianowana imieniem Fryderyka Chopina w setną rocznicę urodzin kompozytora (1910). W związku z tym część północna parku była zwana "Parkiem Szopena". Jego osoba jest wspomniana na tablicy pamiątkowej ustanowionej dla uczczenia Fryderyka Chopina w setną rocznicę urodzin kompozytora (1910). Znajduje się przy tzw. Źródełku Chopina na północnym stoku parku. Ustanowiona przez Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka z wizerunkiem kompozytora i inskrypcją o treści: Dla upamiętnienia stuletniej rocznicy urodzin polskiego geniusza muzycznego Fryderyka Szopena ofiarował gminie Król. Wol. M. Sanoka J. E. Dr. Al. Mniszek-Tchorznicki grunt pod Park Szopena a Towarzystwo Upiększenia M. Sanoka ujęło to źródełko ozdobiło i opiece wszystkich sanoczan oddało. 1910. Została wykonana przez rzeźbiarkę Marię Gerson. Została odlana w Sanockiej Fabryce Wagonów.

Działał także społecznie i charytatywnie, w szczególności wspierał sieroty – dzięki jego staraniom w latach 1897–1902 powołano 3083 gminne rady sieroce i Towarzystwo Opieki nad Sierotami we Lwowie, kompetentne do działania na obszarze całej Galicji (później rozszerzyło działalność na obszar całego kraju). Ponadto stworzył fundację pomocy na rzecz zwalnianych więźniów.