Wacław Nałkowski

Wacław Piotr Nałkowski, pseudonim Przewłocki, Nerwowy (ur. 19 listopada 1851 w Nowodworze, zm. 29 stycznia 1911 w Warszawie) – geograf, pedagog, publicysta i działacz społeczny. Twórca teorii nieokreśloności terytorium Polski. Ojciec Zofii Nałkowskiej i Hanny Nałkowskiej.

Był jedynym dzieckiem Michała Dionizego Jana Nałkowskiego i Celiny z Rudnickich. Dzieciństwo spędził na lubelszczyźnie w folwarkach, które dzierżawili jego rodzice. W 1871 roku, Nałkowscy przeprowadzili się do Lublina, gdzie ojciec Wacława otrzymał posadę urzędnika a jego syn rozpoczął naukę w lubelskim gimnazjum. Gdy był w drugiej klasie, zmuszony ciężką sytuacją materialną rodziny, udzielał korepetycji młodszym kolegom zarabiając w ten sposób więcej niż ojciec. Pomimo to rodzina żyła w nędzy, co przyczyniło się do tego, że młody Wacław często podupadał na zdrowiu. Mimo to każdą klasę gimnazjum kończył z nagrodą. Już wtedy wykazywał zainteresowanie geografią oraz matematyką. 18 czerwca 1871 ukończył gimnazjum ze złotym medalem.

Nauka

W 1871 rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tydzień po jego wyjeździe na studia zmarła nagle jego matka, a dwa miesiące po niej ojciec. Z powodu braku funduszy na podróż, Nałkowski nie był obecny na pogrzebach rodziców. Pogrążony w rozpaczy ratował się rzucając się w wir pracy, jednak warunki w jakich egzystował graniczyły z nędzą (często głodował i marzł w nieogrzewanym pokoju), co ponownie przyczyniło się do osłabienia jego zdrowia. Przerwał studia w Krakowie i po rocznym studiowaniu w Instytucie Inżynierii Komunikacji w Petersburgu, wrócił by podjąć je na nowo.

W 1875 roku opracował podręcznik geografii fizycznej, który jednak nie został wydany z powodu bankructwa wydawnictwa.

W 1880 przeniósł się do Warszawy, a w 1882 otrzymał dokumenty uprawniające go do prywatnego nauczania geografii w zaborze rosyjskim. Od tego czasu aż do śmierci zarabiał jako nauczyciel geografii.

W 1885 uzyskał roczne stypendium Kasy im. Mianowskiego, co pozwoliło mu rozpocząć pisanie pracy doktorskiej na Uniwersytecie w Lipsku. Z powodu kłopotów finansowych Nałkowski nie ukończył tych studiów. Po powrocie do Warszawy kontynuował nauczanie geografii na pensjach żeńskich, na kursach i kompletach,a także na tajnym Uniwersytecie Latającym.

W 1903 roku Nałkowski odbył swą jedyną zagraniczną podróż naukową do Austrii, Szwajcarii, Francji i Włoch w celu zaznajomienia się z lodowcami, wulkanami i zjawiskami krasowymi. Z powodu trudnej sytuacji finansowej nie mógł pozwolić sobie na podróżowanie.

Jako entuzjasta geografii, Nałkowski podkreślał konieczność powstania Polskiego Towarzystwa Geograficznego.

Pisarz, publicysta

Lata 80.XIX wieku to dla Nałkowskiego również czas pisania wielu prac z zakresu geografii. Szereg pozycji napisanych przez niego było rzetelnym wkładem do literatury tematu i często przez dziesięciolecia służyły jako podręczniki (Gieografja Fizyczna). Z kolei w latach 90. XIX wieku pod wspólną redakcją Wacława Nałkowskiego i Andrzeja Świętochowskiego, powstał największy do dziś polski atlas (Wielki atlas geograficzny).

Wacław Nałkowski pisał także artykuły, recenzje i polemiki drukowane między innymi w takich czasopismach jak "Głos", "Ateneum", "Przegląd Pedagogiczny", "Prawda", "Niwa". Podejmował tematykę współczesnych sporów ideologicznych takich jak prawa kobiet, darwinizm, klerykalizm, postęp-wstecznictwo, proletariat i reakcja społeczna. Na łamach "Kuriera Warszawskiego" i "Głosu" odbywała się jego polemika z Sienkiewiczem, bowiem Nałkowski odnosił się krytycznie do ideologii przedstawionej w Rodzinie Połanieckich.

Nałkowski opracował łącznie ponad 450 pozycji naukowych i publicystycznych.

Życie prywatne i śmierć

W 1881 roku poślubił Annę Šafránek z którą miał trzy córki: Celinę (zmarła w niemowlęctwie), Zofię i Hannę. Nałkowscy mieszkali w Warszawie, natomiast w 1895 roku kupili na raty kawałek nieurodzajnej ziemi w Wołominie, na której postawili drewniany dom. Służył on jako ich letnia siedziba. Obecnie znajduje się tam muzeum poświęcone Wacławowi i Zofii Nałkowskim.

Wacław Nałkowski zmarł nagle na udar mózgu w 1911 roku. Jego pogrzeb stał się manifestacją całej postępowej Warszawy.

Spoczywa na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 219-II-1). Autorką rzeźby Bojownik (1926) na pomniku Nałkowskiego jest jego córka, Hanna Nałkowska[1]. Rzeźba nawiązuje do poematu Nałkowskiego pod tytułem Bojownik[2]. Pomnik ten odsłonięto w 15. rocznicę śmierci geografa, staraniem Polskiego Towarzystwa Geograficznego.

Publikacje (wybór)

Publikacje naukowe

• Polska, 1887 (pierwsza synteza geograficzna Polski)
• Zarys geografii powszechnej, rozumowej, 1887 (pierwszy polski podręcznik nie tylko opisujący ale i wyjaśniający zjawiska ziemskie)
• Zarys geografii powszechnej, poglądowej, 1895
• Wielki atlas geograficzny (współautor), 1895-1906
• Ziemia i człowiek. Szkice i studia geograficzne, 1901
• Gieografja Fizyczna, 1904 (przez wiele dziesięcioleci był to jedyny w Polsce, opracowany na wyższym poziomie, nowoczesny podręcznik z tego zakresu)
• Dookoła Alp, 1904 (książka wydana po odbyciu jedynej naukowej podróży zagranicznej)
• Zarys metodyki geografii, 1908
• Gieografja Malownicza 1. Australja (z Polinezja), 1902
• Gieografja Malownicza 2. Ameryka Południowa, 1909
• Gieografja Malownicza 3. Ameryka Północna, 1909
• Gieografja Malownicza 4. Afryka, 1909
• Gieografja Malownicza 5. Azja, 1911
• Materjaly do Gieografji Ziem Dawnej Polski, 1913
• Metodyka do Gieografji, 1925
• Świat i Człowiek, 1908
• Zarys Gieografji Rozumowej (Gieologji), 1907
• Zarys metodyki geografii, Wydawnictwo M. Arcta, Poznań, 1920

Publicystyka

• Szkice społeczne i literackie, 1876
• Forpoczta, 1895
• Jednostka i ogół: szkice i liryki psycho-społeczne, Kraków 1904
• Sienkiewicziana, 1904

Upamiętnienie

Córka Zofia Nałkowska poświęciła mu zbiór wspomnień Mój ojciec.

W Lublinie (w dzielnicy Wrotków) upamiętniono jego nazwisko w nazwie spółdzielni mieszkaniowej (Spółdzielnia Mieszkaniowa im. Wacława i Zofii i Nałkowskich), w nazwie osiedla mieszkaniowego (Osiedle Nałkowskich) oraz jednej z ulic (ul. Nałkowskich).

W Wołominie – pod adresem ul. Wacława Nałkowskiego 17 – znajduje się Muzeum im. Zofii i Wacława Nałkowskich.

W Nowodworze w miejscu gdzie znajdował się rodzinny dom Nałkowskich znajduje się pamiątkowy pomnik. Zespół szkół ogólnokształcących w Nowodworze nosi imię Wacława Nałkowskiego.