Anna Świrszczyńska

Anna Świrszczyńska (ur. 7 lutego 1909 w Warszawie, zm. 30 września 1984 w Krakowie) – polska poetka, dramatopisarka, prozaiczka, autorka wielu utworów dla dzieci i młodzieży.

Córka Jana Świerczyńskiego i Stanisławy z Bojarskich (Świrszczyńska – to błędny, ale nigdy nie sprostowany, zapis jej nazwiska w księdze metrykalnej); od najmłodszych lat żyła w bliskim kontakcie ze sztuką. Jej ojciec był artystą malarzem, rzeźbiarzem i etnografem. Po ukończeniu gimnazjum Janiny Tymińskiej w Warszawie i zdaniu matury (1927) Świrszczyńska rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Na planowane studia artystyczne nie miała środków finansowych – Jan Świerczyński tworzył głównie monumentalne kompozycje historyczne, na które trudno mu było znaleźć nabywców, dlatego rodzina żyła bardzo skromnie. Poznane podczas nauki piękno i bogactwo ojczystego języka (zwłaszcza staropolszczyzny) skłoniło Świrszczyńską do samodzielnych prób poetyckich.

W 1930 w piśmie Płomyk opublikowano jej wiersz zatytułowany Śnieg. Za swój właściwy debiut Świrszczyńska uważała jednak wiersz Południe wydrukowany w 1934 na łamach Wiadomości Literackich (zdobyła nim I nagrodę w Turnieju Młodych Poetów). Dwa lata później, w 1936, została członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich. W tym też czasie rozpoczęła, kontynuowane niemal przez całe życie, pisanie utworów przeznaczonych dla dzieci (z początku również wspólnie z Janiną Porazińską). W latach 1936–1939 pracowała w Związku Nauczycielstwa Polskiego, jako redaktorka Małego Płomyczka. Publikowała w pismach dla dzieci i młodzieży wydawanych przez ZNP, czyli właśnie w Małym Płomyczku, Płomyku, Płomyczku oraz w Kurierze Warszawskim Dzieciom i tygodniku Pion.

W 1936 wzięła udział w strajku nauczycieli, protestujących przeciw zawieszeniu działalności Zarządu Głównego ZNP (powodem takiej decyzji władz państwowych było propagowanie komunizmu i państwa sowieckiego w jednym z numerów Płomyka).

W 1936, nakładem własnym autorki, ukazała się pierwsza książka poetki: Wiersze i proza.

Podczas okupacji przebywała w Warszawie. Praca w dotychczasowym charakterze była niemożliwa więc pisarka podejmowała różne prace zarobkowe. Zatrudniona była jako sprzedawczyni, salowa w szpitalu, kelnerka w cukierni czy roznosicielka pieczywa. Nie przerwała jednak twórczości literackiej. W 1942 uznanie (i nagrodę) zdobył jej wiersz pt. Rok 1941, a w 1943 powstał jeden z najlepszych jej utworów scenicznych: oparty na motywach antycznych dramat pt. Orfeusz. Sztuka ta zdobyła II nagrodę w konkursie literackim zorganizowanym przez warszawskie podziemie kulturalne, w którego życiu brała Świrszczyńska czynny udział: publikowała w konspiracyjnych pismach i wydawnictwach, wydała kolejną książeczkę dla dzieci, a w planach miała napisanie cyklu powieści historycznych dla młodzieży. Już po wojnie ukazał się jednak tylko pierwszy z zamierzonych tomów: Arkona – gród Świętowita, o walce plemion słowiańskich z Germanami. Przeważająca większość jej tekstów przeznaczonych dla młodego czytelnika to wierszem pisana polska historia i polskie legendy historyczne.

W Powstaniu Warszawskim Świrszczyńska brała udział jako sanitariuszka. Po upadku powstania udało jej się przedostać do Sochaczewa, skąd – na początku 1945 – wyjechała do Krakowa, gdzie mieszkała już do końca życia.

W Krakowie powróciła do pracy literackiej: drukowała w wielu pismach (m.in. w Dzienniku Polskim, Iskierkach, Świerszczyku, Tygodniku Powszechnym), współpracowała z Polskim Radiem, które nadawało audycje i słuchowiska jej autorstwa, pisała też scenariusze filmów animowanych. W latach 1946–1950 pracowała jako kierownik literacki Państwowego Teatru Młodego Widza w Krakowie. Teatr ten był jej ostatnim pracodawcą. Od 1951 już całkowicie poświęciła się twórczości literackiej.

W 1953 wyszła za mąż za aktora Jana Adamskiego, z którym miała córkę Ludmiłę. W 1968 rozwiodła się.

Drugi tom jej poezji – Liryki zebrane ukazał się dopiero dwadzieścia dwa lata po debiutanckim: w 1958. Świrszczyńska włączyła do niego wiersze powstałe w różnych latach, w tym z okresu wojny i na temat wojny.

W latach 60. do 80. publikowała swoje utwory m.in. w Płomyku, Poezji, Literaturze, Kulturze czy Szpilkach. Ukazało się sześć nowych tomów poezji (w tym tak znaczące jak Jestem baba – w 1972 czy Budowałam barykadę z 1974) oraz kilka wyborów z dotychczasowego dorobku. Jej działalność twórcza była zauważana: za utwory przeznaczone dla dzieci i młodzieży otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów (1973), w 1976 za upowszechnianie kultury wręczono jej nagrodę m. Krakowa. Odznaczono ją Krzyżem Kawalerskim (1957) i Krzyżem Oficerskim (1975) Orderu Odrodzenia Polski oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Twórczość

Przedwojenna twórczość Świrszczyńskiej to często poetyckie opisanie pewnych obrazów (nawet rozumiane dosłownie – wiersze mają podtytuły: fresk, gobelin, gobelin barokowy). To jakby ślad dzieciństwa spędzonego w ojcowskiej pracowni, wśród obrazów, reprodukcji, albumów – jej własne "malowanie" świata. Staranność, nawet drobiazgowość w dobieraniu słów, częste stylizacje na język staropolski pozwalały jej na tworzenie poetyckich, wielce kunsztownych miniaturek. Ten dar wyszukania odpowiednich słów i zwięzłości samej wypowiedzi został przez poetkę w późniejszych latach właściwie wykorzystany.

Podczas wojny okazało się, że dotychczasowy sposób i styl opowiadania świata nie jest w stanie zmieścić i przekazać tego, co wtedy trzeba było opisać. Może właśnie wtedy zdecydowała, że od opisania obrazu i odbieranych wrażeń o wiele ważniejsze będzie przekazywanie swoich własnych uczuć.

Charakterystyczna była dla niej nigdy nie kończąca się praca nad wierszami: skróty, zmienianie wybranego wcześniejszego podziału na zwrotki, pojawiające się dopiero w późniejszych wydaniach podtytuły wierszy czy nawet ich odmienne wersje. Świat przez nią tworzony nigdy nie był określony do końca. Była pisarką, której styl celowo i świadomie podlegał ciągłym zmianom.

Chciała wypracować takie formy wyrazu, które najbardziej odpowiadałyby jej zamysłom. Przez wiele lat poetka szukała sposobu opisania przeżyć z okresu Powstania Warszawskiego: bólu i cierpienia, którego była świadkiem i którego sama doświadczyła podczas tych dni. Tom Budowałam barykadę wydany został trzydzieści lat po Powstaniu. W zawartych w nim wierszach nie ma kunsztownych i pięknych poetyckich metafor, ich forma jest oszczędna, wręcz surowa; a treścią najczęściej nie są podniosłe uczucia lecz zwykłe (?) zmagania z głodem, strachem, bólem i śmiercią.

Poszukiwanie własnych środków artystycznych wyraźnie zaznaczyło się też w innym ważnym dla Świrszczyńskiej nurcie jej sztuki – bardzo silnym feminizmie. To, co miało swój początek w Czarnych słowach, jeszcze nieco przysłonięte egzotyką i "ludowym" – prostym i naturalnym – traktowaniem erotyki, zostało rozwinięte i świadomie zastosowane w tomiku Jestem baba. Wnikliwie i bezkompromisowo (w równym stopniu pod względem zawartej treści jak użytego języka), z ekshibicjonistyczną niemal szczerością pisała o kobietach, ich psychice, odmiennym od męskiego punkcie widzenia i pojmowania świata, zmysłowości i – co do tej pory było niespotykane – również biologii kobiecego ciała w różnych momentach życia. Pisała o tym, jak to jest "być kobietą".

Poruszanie tych właśnie tematów: losu kobiety i seksu, w specyficzny, jej tylko właściwy sposób oraz wypracowanie charakterystycznego, oszczędnego (często wręcz skąpego w słowa) stylu – to najważniejsze osiągnięcia Świrszczyńskiej, dzięki którym Czesław Miłosz uznawał ją za jedną z najwybitniejszych i nowatorskich współczesnych poetek polskich.

Bibliografia

Twórczość poetycka

• Wiersze i proza (1936) Warszawa, nakładem autora
• Liryki zebrane (1958) Warszawa, PIW
• Czarne słowa (1967) Kraków, Wyd. Literackie (tom zawiera wiersze oraz 3 jednoaktówki: Czarny kwadrat , Człowiek i gwiazda i Rozmowa z własną nogą)
• Wiatr (1970) Warszawa, PIW
• Jestem baba (1972) Kraków, Wyd. Literackie (jedno z wydań miało podtytuł: Świrszczyńska z rysunkami Berezowskiej, Berezowska z wierszami Świrszczyńskiej)
• Poezje wybrane (1973) Warszawa, LSW (wybór i wstęp autorki)
• Budowałam barykadę (1974) Warszawa, Czytelnik
• Szczęśliwa jak psi ogon (1978) Kraków, Wyd. Literackie
• Wybór wierszy (1980) Warszawa, Czytelnik (uwaga: w książce są również utwory pisane prozą)
• Poezje (1984) Warszawa, Czytelnik (wybór autorki)
• Teatr poetycki (1984) Kraków, Wyd. Literackie (zawartość: Orfeusz, Misterium piętnastowieczne. Czarny kwadrat, Człowiek i gwiazdy, Święty i diabeł, Rozmowa z własną nogą)
• Cierpienie i radość (1985) Warszawa, PIW (tom ostatni, pośmiertny)
• Kobiety, baby (1988) Kraków, Oficyna Pod Baranami Wyd. Miniatura (wybór i oprac. Zdzisława Zegadłówna)
• Czysta rozkosz (1992) Szczecin, Glob (wybór Tadeusza Żukowskiego)
• Radość i cierpienie. Utwory wybrane (1993) Kraków, Wyd. Literackie (wybór Krzysztofa Lisowskiego)
• Ogromniejąca perła samotności: poezja (1996) Warszawa, Interart (wybór wierszy)
• Poezja (1997) Warszawa, PIW (wybór Czesława Miłosza)
• Liryki najpiękniejsze (1999) Toruń, Algo (wybór Aleksandra Madydy)
• Jestem baba. Wiersze z różnych lat (2000) Warszawa, Prószyński i S-ka (wybór Anny Janko)

Dramaty sceniczne, słuchowiska radiowe, widowiska tv (wystawiane, nadawane w radio czy TV lub opublikowane drukiem)

• Śmierć Orfeusza (1938), słuchowisko radiowe (radio i druk. 1938)
• Orfeusz. Sztuka w 3 aktach (1947), sztuka powstała ok. 1942, prapremiera teatr. w reż. Wilama Horzycy – 1946, TV – 1964, 1971, druk: 1947 Warszawa, Wyd. Kuthana
• Ostrożny. Sztuka w 2 odsłonach (1946)
• Strzały na ulicy Długiej (1947), (nt. odbicia więźniów pod Arsenałem), wystawiona – 1947, druk – 1948, w radio – 1950
• Odezwa na murze (1951), nagroda Ministra Kultury i Sztuki w konkursie na współczesną sztukę polską w 1951
• Czerwone sztandary (1952), współautor: Henryk Vogler
• Życie i śmierć (1956)
• Trzy kobiety i ja (1960)
• Miałem dwie żony (1963)
• Śmierć w Kongo (1963)
• Kiedy rzeka była źródłem (1967), spektakl Teatru Telewizji oparty na sztuce Odezwa na murze
• Mama płaci alimenty (1967)

Twórczość dla dzieci i młodzieży

Utwory sceniczne:

• Biedulka, co siedem kostek miała (1947), utwór dramatyczny
• Farfurka Królowej Bony (1947), utwór sceniczny; 1948 – w radio, 1993- spektakl Teatru Telewizji
• Awantura z ogniem (1949), utwór dramatyczny, realizacja radiowa
• Opowieść o kulawym Bogu Hefajstosie (1954), również pod tytułem Hefajstos. Jak słońce spadło z nieba
• Zrobiła się dziura w niebie (1954)
• Tygrys tańczy dla Szu-Hin (1959), również pod tytułem Bajka chińska
• O złym księciu Popielu i o dobrym Piaście (1960), również pod tytułem Baśń o Piaście i Popielu
• Pan Twardowski (1962)
• O pięknej Dorotce (1969)
• Kiedy Ziemowit miał siedem lat (1989)

oraz wiele słuchowisk radiowych, niemal wyłącznie dla dzieci i młodzieży (od lat trzydziestych do sześćdziesiątych ub. w.)

Powieści

• Arkona, gród Świętowita. Z dziejów słowiańskiej Rugii czyli Rany. Powieść dla starszej młodzieży (1946)

Bajki i opowieści wierszem dla dzieci

• O żaczkach kolędniczkach i świątecznych pierniczkach (1934)
• Psotny Morus. Przygody pieska (1936) (współautor: Janina Porazińska)
• Rok polskiego dziecka. Wiersze i obrazki sceniczne na doroczne święta państwowe i szkolne (1936)
• Król Knotek (1938)
• Miała czarownica złote grabie (1943)
• Gdańska panienka. Wiersze dla dzieci (1947)
• O szewcu warszawskim (1947,) opowieść wierszem o Janie Kilińskim
• Tabakierka króla Stasia (1947)
• Tygrys w kwiatki i inne bajki wschodnie (1948)
• Trzy brudasy (1949)
• O Małgosi, co się niczego nie bała (1958)
• Opowieści dawnej treści (1958), zawartość: Farfurka królowej Bony; Starościanka i Sokolniczek; Opowieść o ślicznej Agnieszce; O Janie Matejce i panu Kajetanie.
• Cudowna broda szacha (1959)
• Nad rzeką Zam-Zam (1960)
• O małej Obie, najlepszej siostrzyczce na świecie. Opowieść japońska (1960), również jako Przygody w Krainie Chryzantem
• Rogaliki Króla Jana (1960), zawartość: O Panu Reju z Nagłowic; Rogaliki króla Jana; O biednym szklarczyku i panu Kościuszce; Markietanki księcia Józefa;
• O przygodach i igraszkach wesołego Patałaszka (1962)
• Z dawnej Polski (1963), zawartość: Jak myszy zjadły Popiela; Skarby księżniczki Dobrawy; Jak Bolko Niemce zadziwił; O gdańskiej burmistrzance
• Paź królowej Barbary (1964), zawartość: Dąb króla Kazimierza, Paź królowej Barbary, Żaczek i alchemik, O Panu Twardowskim; wyd. z 1987 rozszerzone zostało o część opowieści wcześniej publikowanych oraz o utwory: Polska książka księżnej Kingi, Jak Łokietek lał się pod Płowcami, Ołtarz mistrza Wita, Gdy Mikołaj Kopernik był żakiem, O lipie z Czarnolasu, Król Batory i Maciej Skiba, Kołnierzyk Frycka Chopina, Wiewiórka Adama Mickiewicza, Romuald Traugutt.
• Kołysanka dla Marka (1970)
• Historie z dawnych lat (1972), zawartość: wybór z książki Paź królowej Barbary
• Za czasów Piasta (1975), zawartość: Lech, Czech i Rus; O dzielnym Piaście; Przygoda w borze
• Śląskie opowieści (1982), zawartość: Ojciec Lompa; Franciszek Myśliwiec; Stary sołtys Śleziona
• Wesele hipopotama (1983)
• Jak Krak zbudował Kraków (1984)
• Pan Twardowski i inne opowieści (1984), wybór z poprzednio wydanych opowieści
• Królewna Wanda (1985)
• Szumią lasy nad Gopłem (1988)

i ok. 30 wydań niewielkich objętościowo wierszowanych utworów dla dzieci (od lat trzydziestych po osiemdziesiąte ub. w.). Ukazało się również drukiem kilka zeszytów z tekstami piosenek autorstwa Anny Świrszczyńskiej.

Inna działalność literacka i artystyczna Świrszczyńskiej to przekłady (np. libretto do opery Hagith, muz. Karol Szymanowski, arie – wspólnie z B. Romaniszynem – do muzyki Ch. Glucka, poezje wietnamskie Che Lan Vien ale z j. franc.) oraz adaptacje sceniczne (Królewna Śnieżka, Zakonnica Denisa Diderota, Pani Bovary Flauberta).

Poezje Świrszczyńskiej w przekładach

• Thirty-four poems on the Warsaw uprising (1977), New York. Przekład: Magnus Jan Kryński, Robert A. Maguire.
• Building the Barricade (1979), Kraków. Przekład: Magnus Jan Kryński, Robert A. Maguire.
• Happy as a dog's tail (1985), San Diego. Wybór i przekład: Czesław Miłosz i Leonard Nathan.
• Fat like the sun (1986), London. Przekład: M. Marshment, G. Baran.
• Talking to my body (1996), Port Townsend. Przekład: Czesław Miłosz i Leonard Nathan.