Jan Żychoń

Jan Henryk Żychoń (ur. 1 stycznia 1902 w Skawinie, zm. 17 maja 1944 pod Monte Cassino) – major piechoty Wojska Polskiego, oficer wywiadu wojskowego Oddziału II Sztabu Generalnego/Głównego Wojska Polskiego.

Jako dwunastoletni chłopak uciekł do Legionów. Początkowo pełnił służbę pomocniczą, a w 1916, trafił do kompanii szkolnej. Zwolniony ze służby z powodu stanu zdrowia, po roku ponownie znalazł się w Legionach, wkrótce internowany został przez Austriaków.

W 1919 odkomenderowany został do dyspozycji Oddziału II Sztabu Generalnego WP. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej i w trzecim powstaniu śląskim.

W 1924 był porucznikiem (starszeństwo z 1 czerwca 1919 i 482. lokata) w 45 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych. W tym samym roku otrzymał przydział do Oddziału II Szt.Gen WP, a w trzy lata później rozpoczął samodzielną działalność wywiadowczą na terenie Wolnego Miasta Gdańska pod przykrywką referenta w Generalnym Komisariacie RP. Rozbudował i zreorganizował struktury wywiadowcze kierowanej przez siebie, zakonspirowanej w Wydziale Wojskowym wspomnianego komisariatu, Ekspozytury nr 7 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Kierowana przez niego placówka bardziej była znana pod nazwą "BIG" (Biuro Informacji Gdańsk). Nie figuruje w Roczniku Oficerskim z 1928 natomiast w Roczniku Oficerskim z 1932 widnieje, jako kapitan Sztabu Głównego WP ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 59. lokatą w korpusie oficerów zawodowych piechoty.

Od stycznia 1930 przygotowywał nową placówkę wywiadu Ekspozyturę nr 3 w Bydgoszczy, która powstała z połączenia kadrowego ekspozytur Oddziału II w Poznaniu i Gdańsku. Oficjalnie ekspozytura rozpoczęła swoją działalność z dniem 1 lipca 1930.

Był organizatorem "Akcji Wózek". Polegała ona na systematycznej inwigilacji przesyłek pocztowych przewożonych tranzytem koleją z Niemiec do Prus i Gdańska przez polskie Pomorze, tzw. polski korytarz. Agenci i współpracownicy „dwójki" włamywali się do wagonów pocztowych, przeglądali i fotografowali korespondencję, a nawet przewożone tą drogą prototypy broni i sprzętu wojskowego, a następnie powtórnie plombowali worki i wagony podrobionymi pieczęciami.

Raporty Żychonia cieszyły się dużym uznaniem, natomiast jego zachowanie - m.in. publiczne występowanie w mundurze, nadużywanie alkoholu, wywołało negatywne komentarze i budziło niechęć kolegów z Referatu (Wydziału) Wschód.

We wrześniu 1939 był odpowiedzialny za wywiezienie i ukrycie archiwów kierowanej przez siebie bydgoskiej Ekspozytury Oddziału II. Jednakże archiwa te zostały odnalezione przez Abwehrę w Warszawie, na teren Fortu Legionów przy ul. Zakroczymskiej.

Żychoń, pojawił się w Paryżu we wrześniu 1939, jeszcze przed przyjazdem tam generała Władysława Sikorskiego. Z polecenia generała miano go wykluczyć z działań na czas całej wojny. Został obarczony odpowiedzialnością za katastrofę podporządkowanej mu siatki wywiadu w III Rzeszy. Interweniowali jednak Francuzi (Żychoń miał osobiste powiązania z admirałem Darlanem), pozostały bowiem resztki polskiej siatki wywiadowczej w Niemczech zajmującej się Kriegsmarine, co było w zainteresowaniu szefa admiralicji francuskiej i ludzie, z którymi kontakt osobisty miał wyłącznie Żychoń. W styczniu 1940 przekazany został do dyspozycji francuskiego wywiadu morskiego, dostarczał mu informacje od agentów pozostawionych w Niemczech. Jednym z nich był cywilny urzędnik Oberkommando der Kriegsmarine Heinrich Katlewski ps. Viktor. Żychoń zyskał zaufanie generała Władysława Sikorskiego przedstawiając perspektywy rozprawy z przeciwnikami politycznymi Sikorskiego w Oddziale II.

W chwili upadku Francji Żychoń dostał od Francuzów do dyspozycji statek, przybył do Wielkiej Brytanii i uzyskał z kolei opiekę brytyjską. W konsekwencji Żychoń, deklarując osobistą lojalność polityczną wobec Sikorskiego został mianowany szefem Referatu Zachód Wydziału Wywiadu Sztabu Naczelnego Wodza.

Po śmierci gen. Sikorskiego kpt. Jerzy Niezbrzycki i kpt. Tadeusz Nowiński wysunęli przeciw szeregowi podkomendnych Żychonia zarzuty z pogranicza współpracy z Abwehrą. Przeciw Żychoniowi powtórzono wysuwane jeszcze przed wojną oskarżenia o uleganie niemieckim inspiracjom m.in. w sprawie rotmistrza Jerzego Sosnowskiego, a nawet działalność na rzecz Abwehry (w tym w związku z pozostawionymi w Warszawie aktami ekspozytury). Sąd wojskowy Polskich Sił Zbrojnych nie zakwestionował przedstawionych zarzutów ograniczając się do funkcji rozjemcy. W konsekwencji, w połowie lutego 1944 Jan Żychoń zrezygnował ze stanowiska. Następnie zgłosił się do służby liniowej, gdzie mianowany został zastępcą dowódcy 13 Batalionu Strzelców "Rysiów" w 5 Wileńskiej Brygadzie Piechoty (5 KDP, II KP). Zginął w trakcie bitwy o Monte Cassino.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Niepodległości
• Srebrny Krzyż Zasługi