Julian Krzyżanowski

Julian Krzyżanowski (ur. 4 lipca 1892 w Stojańcach pod Lwowem, zm. 19 maja 1976 w Warszawie) – polski polonista, historyk literatury, folklorysta, badacz literatury ludowej, nauczyciel, profesor i wykładowca akademicki, pedagog.

Syn Józefa i Marii, z domu Dębowska. Rodzina mieszkała w Bukowsku, gdzie ojciec był organistą. Julian Krzyżanowski ukończył szkołę podstawową w Bukowsku. Uczył się w gimnazjum w Rzeszowie (1903-1905), a następnie od 1906 w Gimnazjum Męskim w Sanoku, w którym 24 czerwca 1911 zdał egzamin dojrzałości z odznaczeniem (podczas nauki mieszkał w Sanoku na stancji). W latach 1911-1914 ukończył studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pisał dla Pamiętnika Literackiego i w nim też debiutował w 1913. Został internowany podczas I wojny światowej i wywieziony na Syberię. W 1918 w pociągu Kolei Transsyberyjskiej ożenił się z Emilią Roszkowską, z domu Sobieszczańska.

Do Polski powrócił w 1920 wraz z 5 Dywizją Strzelców Polskich, która była ewakuowana z Dalekiego Wschodu Rosji statkiem „Jarosław”. W niepodległej II Rzeczypospolitej Julian i Emilia Krzyżanowscy zamieszkali w Lublinie. Rozwój naukowy kontynuował na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1921 Julian Krzyżanowski uzyskał doktorat (rozprawa pt. „«Goffred» Tassa-Kochanowskiego w romantyzmie polskim”), a 23 czerwca 1926 habilitację (na podstawie książki pt. Romans pseudohistoryczny w Polsce wieku XVI). Od 1921 był nauczycielem w Gimnazjum im. Vetterów w Lublinie, później w Gimnazjum Wacławy Arciszowej w Lublinie. W drugiej z tych szkół poznał swoją drugą żonę Irenę Strzembosz, z Kurowska. Po dokonaniu rozwodu Julian Krzyżanowski ożenił się z nią w 1934. W 1925 został profesorem akademickim na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a tuż po tym nadano mu prawo wykładania (veniam legendi). W latach 1927-1930 wykładał literaturę polską na Kings School of Slavonic Studies University of London w Londynie, a od 1930 do 1934 był wykładowcą literatury słowiańskiej na Uniwersytecie Łotwy w Rygi. W 1934 został kierownikiem Katedry Literatury Polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskim (stanowisko to zajmował formalnie do 1957, zaś faktycznie pracował do końca życia).

Po wybuchu II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej 1939-1945 w 1940 wraz z Julianem Manteuffelem założył w Warszawie tajny uniwersytet nauk historycznych i polonistyki oraz był jego wykładowcą. Uczestniczył w powstaniu warszawskim 1944, został ranny, po jego stłumieniu wraz z żoną trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie, następnie był w Krakowie, po czym w listopadzie 1945 powrócił do Warszawy. Po zakończeniu wojny był jednym z założycieli utworzonego 8 października 1946 Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Także w 1946 został prezesem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza i pozostawał nim przez 30 lat aż do śmierci (od 1956 był też członkiem honorowym). W roku akademickim 1957/1958 wykładał literaturę polską w Katedrze Mickiewiczowskiej (Mickiewicz Chair) na Columbia University w Nowym Jorku.

Był członkiem Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich, przewodniczącym Komitetu Nauk o Literaturze i Komitetu Słowiaństwa PAN, członkiem rzeczywistym Wydziału Filologicznego Polskiej Akademii Umiejętności, od 1952 członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. W 1964 Uniwersytet Jagielloński przyznał mu tytuł doktora honoris causa, w 1973 Uniwersytet Wrocławski przyznał mu doktora honoris causa. W 1965 został honorowym członkiem Serbskiej Akademii Nauki i Sztuki w Belgradzie.

Był autorem tzw. sinusoidy Krzyżanowskiego, ilustrującej naprzemienność epok literackich. Szczególne zasługi położył jako badacz pogranicza literatury i folkloru oraz jako redaktor i edytor dzieł literackich. Jest autorem m.in. książek Mądrej głowie dość dwie słowie, Historii literatury polskiej oraz dwutomowej antologii przysłów. Był wydawcą dzieł Henryka Sienkiewicza, Jana Kochanowskiego, Juliusza Słowackiego, Elizy Orzeszkowej i innych. Był aktywny do ostatnich lat życia. Łącznie opublikował ponad 1200 prac. Kilka jego dzieł naukowych ukazało się pośmiertnie.

Został sygnatariuszem Listu 34, w którym wraz z innymi intelektualistami zaprotestował przeciwko polityce kulturalnej władz PRL, ograniczaniu wolności słowa i zaostrzeniu cenzury. List ten wywołał odzew na Zachodzie, m.in. w brytyjskim „The Times” ukazał list krytykujący władze PRL, podpisany przez 21 brytyjskich pisarzy i artystów, m.in. przez Arthura Koestlera i Allana Bullocka. Na skutek represji i nacisków ze strony polskich władz Krzyżanowski wraz z dziewięcioma innymi sygnatariuszami Listu 34 wystosował do „The Times” list, w którym protestował przeciwko rzekomej kampanii wymierzonej w PRL i zaprzeczał, jakoby autorów Listu 34 spotkały jakiekolwiek represje.

Zamieszkiwał przy ulicy Wilczej 13/23 w Warszawie. Miał troje dzieci: z małżeństwa z Emilią syn Jerzy Roman (ur. 1922, profesor slawistyki) i córka Teresa (ur. 1928, doktor nauk medycznych, późniejsze nazwiska Rogozińska i Dziedzińska), z małżeństwa z Zofią syn Julian (ur. 1950, profesor SGGW).

Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie w kwaterze osób zasłużonych dla kultury. Na jego grobie znajduje się inskrypcja w języku łacińskim „sicut ignis ardens” (pol. „jak płomień gorejący”).

Upamiętnienie

Za jego życia zostały wydane publikacje ku jego czci: Z dziejów polonistyki warszawskiej. Prof. dr Julianowi Krzyżanowskiemu w 25-lecie objęcia Katedry Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim (1964), Literatura, komparatystyka, folklor. Księga poświęcona Julianowi Krzyżanowskiemu (1968). Pośmiertnie ukazały się książki: Ignis ardens. Julian Krzyżanowski – człowiek i uczony. W stulecie urodzin (1993), Krzyżanowski. Spojrzenie po latach.

W pierwszą rocznicę jego śmierci 19 maja 1977 w szkole podstawowej w Bukowsku odsłonięto tablicę pamiątkową z płaskorzeźbą, a w trzecią 19 maja 1979 przyjęto dla szkoły patronat Juliana Krzyżanowskiego.

Popiersia Juliana Krzyżanowskiego zostały umieszczone na Uniwersytecie Warszawskim (w 60. rocznicę objęcia Katedry Literatury Polskiej 1934-1994) oraz w korytarzu sanockiego ratusza przy ulicy Rynek 1.

Ulice Juliana Krzyżanowskiego utworzono w Koszalinie, Częstochowie, Goczałkowicach-Zdrój.

Odznaczenia i wyróżnienia

• Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury za wybitną twórczość naukową, związaną z literaturą piękną (1938).
• Nagroda państwowa I stopnia (22 lipca 1964, z okazji 20-lecia Polski Ludowej).
• Order Sztandaru Pracy I klasy (25 kwietnia 1956, za zasługi położone przy sporządzeniu Wydania Narodowego dzieł Adama Mickiewicza)

Wybrane publikacje

• 1914: Wpływ Tassa na twórczość Słowackiego – szkic literacki
• 1930: Polish Romantic Literature (zbiór wykładów londyńskich)
• 1934: Byliny
• 1935: Pararele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru
• 1938: Od średniowiecza do baroku
• 1939: Historia literatury polskiej. Alegoryzm-preromantyzm
• 1958: Mądrej głowie dość dwie słowie (t. 1 Trzy centurie przysłów polskich, 1958; t. 2 Nowe dwie centurie przysłów polskich, 1960)
• 1960: W świecie romantycznym
• 1962: W kręgu wielkich realistów
• 1963: Neoromantyzm polski
• 1966: Nauka o literaturze
• 1966: Henryka Sienkiewicza żywot i sprawy
• 1969: Dzieje literatury polskiej, od początków do czasów najnowszych
  • 1978: A History of Polish Literature (wydanie angielskie)
• 1970: Twórczość Henryka Sienkiewicza
• 1972: Sztuka słowa. Rzecz o zjawiskach literackich
• 1973: Pokłosie Sienkiewiczowskie. Szkice literackie
• 1980: Szkice folklorystyczne
• 1980: W świecie bajki ludowej
• 1992: Tradycje literackie polszczyzny: od Galla do Staffa