Władysław Gumplowicz

Władysław Gumplowicz (ur. 14 lutego 1869 w Krakowie, zm. 10 września 1942 w Warszawie) – działacz PPS, publicysta, geograf, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej, w okresie II wojny światowej konspirator i nauczyciel tajnych kompletów.

Był synem Ludwika Gumplowicza i jego żony Franciszki z Goldmanów. W 1875 roku rodzina przeniosła się do Grazu, stąd Władysław całą edukację szkolną przeszedł na obczyźnie. Po ukończeniu szkoły średniej, zgodnie z życzeniem ojca, zapisał się na Uniwersytet w Grazu, kończąc naukę w 1892 r. z tytułem doktora wszechnauk lekarskich. Poczucia polskości i patriotyzmu nabywał obserwując i naśladując członków rodziny. Brat Maksymilian pasjonował się historią Polski i stale studiował różne dzieła historyczne. Ojciec Ludwik poza socjologią żył sprawami powstania styczniowego. Posiadał obszerną bibliotekę, z której wszyscy intensywnie korzystali. Do tego należy dodać wolnomyślicielskie dyskusje w gronie rodziny i przyjaciół.

Władysław okazał się dzieckiem zdolnym i inteligentnym. Naukowe uznanie, jeszcze jako gimnazjalista, otrzymał telegraficznie: „Brawo, młody Gumplowicz” od Szymona Askenazego, któremu korespondencyjnie wytknął błąd znaleziony w jego książce. Zainteresowanie poezją pojawiło się za sprawą Towarzystwa Muzycznego w Grazu. Na jego potrzeby młody gimnazjalista przetłumaczył na język niemiecki "Sonety krymskie" A.Mickiewicza. W późniejszym okresie tłumaczył także wiersze Asnyka. Drukiem ukazały się zbiory: Ausgewahlte Gedichte (Wien 1887) oraz Von der Weltbilhne (Dresden 1895).

Lekarska praktyka pediatryczna nie wzbudziła w nim większego zainteresowania. Porzucił ją wkrótce, zafascynowany propagandową działalnością francuskiego profesora geografii i anarchisty Élisée Reclusa. Ponieważ nie był anarchistą, zaczął tworzyć artykuły poruszające kwestie społeczne z punktu widzenia socjaldemokraty. W latach 1893-1895 swoje teksty publikował w czasopismach: niemieckich „Neue Deutsche Rundschau", "Sozialistische Monatshefte", "Der Sozialist", "Die Zeit", "Die Zukunft", "Deutsche Worte", "Rheinisch-Westfälische Arbeiterzeitung", włoskich – głównie "Riforma Sociale" oraz angielskich – "Wilshire's Magazine".

Prowadząc własne obserwacje społeczne i studia geograficzne trafił do Zurychu i w latach 1898-1902 pracował dla tamtejszego Towarzystwa Polaków "Zgoda". W 1898 roku wstąpił do Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich w Londynie. W związku z tym pisywał recenzje, korespondencje i artykuły do ich organu prasowego "Przedświt". Dzięki swoim artykułom dość często kontaktował się z wieloma socjaldemokratami niemieckimi: J. Blochem, E. Bernsteinem, K. Haenischem, E. Davidem i A. Elmem a silniej zaprzyjaźnił się z posłem do Reichstagu z Bawarii G. Vollmarem. W dniach 10-14 października 1899 r. uczestniczył w zjeździe niemieckiej socjaldeokracji w Hanowerze. Na zjeździe dostrzegł doniosłość postulatów reformy rolnej oraz równouprawnienia kobiet. W 1900 roku napisał o tym w Ehe und die freie Liebe zamieszczony w "Sozialistische Monatshefte".

12 listopada 1899 r. Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich został włączony w struktury PPS i przeniósł swoją siedzibę do Krakowa. Władysław Gumplowicz przy okazji swoich wizyt w nowej siedzibie związku nawiązał kontakty z miejscowymi działaczami PPS oraz z działaczami PPSD Galicji i Śląska. Na potrzeby PPSD opracował program reformy rolnej, oparty na założeniu parcelacji dużej własności rolnej i stworzeniu, jako najbardziej wydajnych, małych gospodarstw indywidualnych, wspieranych maszynami i wiejską spółdzielczością. Poszczególne elementy programu rolnego Gumplowicz rozważał i przedstawiał już wcześniej np. w „Przedśwcie" (1899) a i później doprecyzowywał np. w czasopiśmie „Naprzód" (1902). Postawienie nacisku na indywidualne gospodarstwa zaklasyfikowało Gumplowicza jako rewizjonistę i wywołało krytykę jego stanowiska ze strony np. E. Haeckera ("Naprzód" 1903) i K. Kelles-Krauzego ("Przedświt" 1905).

We wrześniu Gumplowicz brał udział w przygotowaniach polskiego stanowiska odłamów i ośrodków PPS (PPS, PPSD, Związku Zagranicznego) na zbliżający się zjazd niemieckiej socjaldemokracji w Lubece (22-28 września 1901). Współpracował wtedy z Kelles-Krauzem, Ignacym Daszyńskim oraz Esterą Golde, za pośrednictwem której poznał jej siostrę, Cecylię. Ze zjazdu pisał sprawozdania dla gazety "Naprzód".

Po aresztowaniach polskich socjalistów w Niemczech, redakcję "Gazety Robotniczej" przeniesiono z Berlina do Krakowa. W związku z tym Gumplowicz został współredaktorem Gazety Robotniczej i Naprzód. Aby podjąć obowiązki przerwał swój pobyt w podlondyńskim falansterze rolniczo-hodowlanym i we wrześniu 1902 r. przeniósł się do Krakowa. Wkrótce objął też po L.Wasilewskim redakcję "Przedświtu", organu PPS, przeniesionego w listopadzie 1901 r. z Londynu. Publicystyka i praca w 3 redakcjach nie zdołały Gumplowiczowi zająć całego czasu. Swoje artykuły publikował ponadto w "Latarni", "Krytyce" i "Świetle", posługując się przy tym pseudonimem Piotr Górkowski albo Władysław Krakowski. Czasami wydawał też broszury popularnonaukowe, tłumaczące zjawiska społeczne i polityczne. Organizował nielegalne wycieczki na teren Górnego Śląska i spotkania z tamtejszymi towarzyszami, przemawiał na wiecach, rozwoził bibułę, w tym także po terenie zaboru rosyjskiego, co wymagało nielegalnego przekraczania granicy, przybywającym zza granicy towarzyszom służył lokalem. Od jesieni 1910 r., z polecenia Komisji Oświatowej PPSD, pracował jako wykładowca w szkole partyjnej. Odziedziczony po rodzicach majątek zaangażował w krakowskie wydawnictwo „Książka”, chętnie pożyczał i wspierał bezzwrotnie potrzebujących pieniędzy, sponsorował działającą na UJ organizację akademicką "Promień" oraz domy ludowe.

Z ramienia PPSD w 1907 roku kandydował, jednak bez powodzenia, w okręgu Biała-miasto do parlamentu austriackiego.

Po rozłamie w PPS, jaki nastąpił po IX Kongresie partii w Wiedniu (październik 1906), Władysław opowiedział się i przystąpił do PPS – Frakcja Rewolucyjna i jako delegat brał udział w jej pierwszym zjeździe omawiając zagadnienia agrarne przyszłego programu (jego tezy zostały odrzucone). Jako Piotr Górkowski napisał w 1908 r. objaśnienie swego stanowiska i wydał pt. Przyczynek do kwestii rolnej w Królestwie Polskim. Spotkał się z Józefem Piłsudskim i za jego rekomendacją publikował odtąd w "Robotniku", piśmie Frakcji Rewolucyjnej. W „Krytyce” ogłosił cykl artykułów uzasadniających powstanie niepodległej Polski, rozważał przyszłe granice i uzasadniał ich przebieg. Ogólnie opowiadał się za ustaleniem granic według kryteriów etnograficznych. Cały ten cykl rozważań wydano w zbiorze pt. Kwestia polska a socjalizm (1908). W latach 1907-1909 w sprawach organizacyjnych dużo podróżował. Oficjalnie w celach naukowych zwiedzał Wiedeń, Paryż, Berlin, Berno i Londyn, pogłębiając swoją wiedzę z geografii gospodarczej i antropogeografii. W 1911 r. na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Wiedniu uzyskał tytuł doktora filozofii. Przedstawił pracę pt. Über den Einfluss der geographischen Bedingungen auf die Entwicklung der australischen Kolonien (Wpływ warunków geograficznych na rozwój australijskich kolonii).

Wcześniej, w styczniu 1910 r. ożenił się z Cecylią Golde towarzyszką partyjną, poznaną jeszcze w 1902 r.

W lutym 1914 r. w Paryżu skontaktował się z Piłsudskim, po czym od sierpnia, na terenie Szwajcarii, dokonywał inspekcji punktów werbunkowych dla polskich ochotników do Legionów Polskich. W Zurychu, Genewie i Lozannie wygłosił szereg pogadanek propagujących sprawę polską. Równolegle opracowywał projekt reformy rolnej w Galicji. Ogłosił go pod nazwiskiem Peregrinus Vistulensis. W Lozannie w 1915 r. wydał opracowanie Russia and Poland during the present war. Przygotował też Die politisch geographische Bedeutung Polens w zbiorze Die Bedeutung Polens für Russland wydanym przez NKN (1917). Po powrocie do Krakowa został zmobilizowany i resztę wojny spędził jako lekarz w armii austriackiej.

Po wojnie włączył się w propolską akcję plebiscytową na Górnym Śląsku, wkrótce jednak przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych został wysłany na placówkę dyplomatyczną w Wiedniu.

Do Polski powrócił w 1923 r i osiedlił się w Warszawie. Związał się z Wolną Wszechnicą Polską, habilitował się z antropogeografii. Prowadził wykłady z geografii gospodarczej i antropogeografii na miejscu i w Oddziale Łódzkim Wszechnicy (1928-1934). 4 grudnia 1924 r. mianowano go profesorem geografii i antropogeografii Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, przy okazji specjalnie dla niego utworzono nową katedrę. W 1937 r. Władysław Gumplowicz został profesorem zwyczajnym geografii gospodarczej. W latach 1924-1927 dorabiał jako wykładowca na kursach organizowanych przez Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie. W tym okresie z zakresu geografii ukazały się:

• Australia i Oceania (1927),
• Geografia gospodarcza (1927),
• Rozwój gospodarstwa światowego (1928)
• Australia i Oceania (1937)
• Azja Południowa (1938).

Nowością było nie tylko opisywanie, lecz także wyjaśnianie przyczyn zjawisk i pokazywanie związków między gospodarką człowieka a klimatem oraz warunkami fizjograficznymi terenu. Wyrazem zainteresowań eugenicznych Władysława była praca:

• Obłąkani królowie – Szkice z dziejów państw monarchicznych (1923), w której ukazywał degenerację rodów arystokratycznych.

Jako członek Polskiego Związku Myśli Wolnej, Towarzystwa Eugenicznego w Warszawie oraz Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego wygłosił wiele odczytów i referatów o charakterze popularyzatorskim i społecznym. TUR w okresie wakacyjnym corocznie organizował kursy w Zakopanem, wykładowcą był Gumplowicz. Swoje artykuły z historii, biologii, geografii publikował w "Robotniku" i "Dzienniku Popularnym". Podpisywał je skrótem Gu. W Polskim Towarzystwie Geograficznym działał aktywnie i przez wiele lat wybierany był do Komisji Rewizyjnej.

W dniach 2-4 lutego 1934 roku na XXIII Kongresie PPS w Warszawie Gumplowicz wystąpił z radykalnym programem reformy rolnej (tzw. program wiejski). Postulował wywłaszczenie bez odszkodowania całej wielkiej własności rolnej (gospodarstwa średnie pozostawały), majątków fundacyjnych oraz majątków tzw. martwej ręki i po parcelacji nadania uzyskanej ziemi bezrolnym i małorolnym rolnikom oraz robotnikom wiejskim.

W 1930 r. jego żona Cecylia zmarła. Powtórnie ożenił się w roku 1937. Jego drugą wybranką również została działaczka partyjna, doktor Wanda Wołkówna.

Podczas okupacji hitlerowskiej prowadził wykłady z geografii na tajnych kompletach we własnym mieszkaniu przy ul. Barskiej 5 w Warszawie. Związał się z Robotniczą Partią Polskich Socjalistów i utrzymywał kontakty przez prof. Zygmunta Szymanowskiego. W konspiracyjnym lokalu na Ochocie dawał odczyty na temat aktualnej sytuacji. Przydały się też młodzieńcze doświadczenia z poezją. W języku niemieckim układał hasła i prześmiewcze wierszyki wypisywane na murach i rozrzucane na ulotkach przez harcerzy. Pisał też artykuły do prasy konspiracyjnej.

Zmarł na atak serca. Pochowano go na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.