Adam Czerniaków

Adam Czerniaków (ur. 30 listopada 1880 w Warszawie, zm. 23 lipca 1942 tamże) – inżynier, działacz gospodarczy, oświatowy i społeczny, publicysta, autor wierszy okolicznościowych w języku polskim, komisaryczny prezes Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie, w latach 1939−1942 prezes warszawskiego Judenratu.

Urodził się jako syn Arona (zm. 1927). Dyplom inżyniera chemii uzyskał na Politechnice Warszawskiej, drugi dyplom na Wydziale Przemysłowym Politechniki w Dreźnie. W 1909 był więziony przez władze carskie za działalność niepodległościową. Był współorganizatorem Centralnego Związku Rzemieślników Żydów, a także radnym Warszawy. Przez wiele lat był radcą Gminy Żydowskiej w Warszawie. Autor licznych prac naukowych, m.in. nagrodzonej na konkursie w 1919 książki Silniki wybuchowe, a także rozpraw o cukrownictwie, piekarnictwie i wielu innych prac z zakresu chemii przemysłowej i użytkowej.

W maju 1930 zdobył mandat senatora z listy Bloku Mniejszości Narodowych w powtórzonych z powodu uznanego protestu wyborach w województwie wołyńskim, jednak z powodu rozwiązania Parlamentu 30 sierpnia 1930 nie został zaprzysiężony i nigdy nie zasiadł w Senacie. Według innego źródła był zastępcą senatora w województwie warszawskim w latach 1928–1930 z listy nr 18 (Blok Mniejszości Narodowych) oraz 1930–1935 z listy nr 1 (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem). Nie złożył jednak ślubowania i nie był senatorem.

23 września 1939, w konsekwencji opuszczenia 6 września miasta przez Maurycego Mayzela, którego był zastępcą, Czerniaków został mianowany przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie. Pozostał nim także po zajęciu miasta przez Niemców, a 4 października 1939 stanął na czele Judenratu.

Po zamknięciu w listopadzie 1940 warszawskiego getta, Czerniaków współorganizował opór cywilny oraz opiekę społeczną, wspomagał tworzenie podziemnego archiwum getta, utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji, przeciwstawiał się jednak dążeniom do zbrojnego wystąpienia. W gabinecie Czerniakowa w siedzibie Gminy Żydowskiej przez cały czas okupacji wisiał portret Józefa Piłsudskiego.

Do 11 listopada 1940 Czerniaków mieszkał przy ulicy Wspólnej 58. W getcie zamieszkał wraz z żoną przy ulicy Elektoralnej 11, a od 13 grudnia 1941 (przyczyną kolejnej przeprowadzki było wyłączenie południowej strony Elektoralnej z getta) w Kamienicy pod Zegarem przy ulicy Chłodnej 20.

W lipcu 1942, po rozpoczęciu Einsatz Reinhardt, odmówił żądaniu kierującego akcją zagłady w Warszawie SS-Sturmbannführera Hermanna Höfle podpisania obwieszczenia o przymusowym wysiedleniu Żydów, które oznaczało wywożenie ich do obozów zagłady. 23 lipca wieczorem, w dzień po rozpoczęciu przez Niemców masowych deportacji do obozu zagłady w Treblince, popełnił samobójstwo zażywając cyjanek potasu w swoim gabinecie znajdującym się na I piętrze gmachu Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28.

Na stole znaleziono krótki list do żony:

Żądają ode mnie bym własnymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć.

i do zarządu Gminy Żydowskiej:

Byli u mnie Worthoff i towarzysze i zażądali przygotowania na jutro transportu dzieci. To dopełnia mój kielich goryczy, przecież nie mogę wydawać na śmierć bezbronne dzieci. Postanowiłem odejść. Nie traktujcie tego jako akt tchórzostwa względnie ucieczkę. Jestem bezsilny, serce mi pęka z żalu i litości, dłużej tego znieść nie mogę. Mój czyn wykaże wszystkim prawdę i może naprowadzi na właściwą drogę działania. Zdaję sobie sprawę, że zostawiam Wam ciężkie dziedzictwo.

Następcą Czerniakowa na stanowisku prezesa Judenratu został jego zastępca Marek Lichtenbaum.

Żonaty z Felicją z domu Zwayer, z którą miał syna Jana, który był prawnikiem i ekonomistą i zmarł z głodu 18 lipca 1942 na zesłaniu w Kirgizji. Adam Czerniaków został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 10, rząd 2). Na jego nagrobku fragmenty utworu Norwida "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" i z Księgi Ezechiela (XVI.6).

Od 6 września 1939 codziennie aż do śmierci tworzył osobisty dziennik, zawierający informacje o problemach getta, poleceniach otrzymanych od okupanta, rozmowach, spotkaniach, własnych przeżyciach. Pisany po polsku, został opublikowany po raz pierwszy w Polsce w 1983 (bez brakującego fragmentu obejmującego zapisy od 14 grudnia 1940 do 22 kwietnia 1941; notatnik Czerniakowa obejmujący ten okres zaginął, prawdopodobnie został mu odebrany podczas pobytu w areszcie Gestapo w kwietniu 1941). Tłumaczenie hebrajskie opublikował Yad Vashem w Jerozolimie w 1968.