Erazm Józef Jerzmanowski

Erazm Józef Jerzmanowski herbu Dołęga (ur. 2 czerwca 1844 w Tomisławicach, zm. 7 lutego 1909 w Prokocimiu) – powstaniec styczniowy, żołnierz, przemysłowiec, mecenas, działacz społeczny i filantrop, zwany (na równi z Witoldem Zglenickim) "polskim Noblem".

Urodził się w Kaliskiem, w rodzinie ziemiańskiej, był synem Franciszka i Kamili z Kossowskich. Szkołę średnią ukończył w Warszawie, po czym wstąpił do Instytutu Politechnicznego w Puławach. W 1863 r. wraz z innymi studentami przyłączył się do Powstania styczniowego, walczył u boku gen. Mariana Langiewicza. Po upadku powstania, w 1864 został internowany w Galicji i osadzony w twierdzy w Ołomuńcu.

Zwolniony, zmuszony do emigracji, wyjechał do Paryża, gdzie podjął studia w Szkole Wyższej Polskiej na Montparnasse (1864), a następnie, idąc śladem stryjecznego dziadka generała, w Szkole Inżynierii i Artylerii Wojskowej w Metz. W 1870 r. walczy jako oficer w Wojnie francusko-pruskiej. Po jej zakończeniu, podejmuje pracę inżyniera. W roku 1873 francuskie przedsiębiorstwo prowadzące eksploatację gazu świetlnego na kontynencie amerykańskim, wysyła go do Stanów Zjednoczonych. Wkrótce po przybyciu tam Jerzmanowski żeni się z amerykanką Anną Koester, a w 1879 r. otrzymuje obywatelstwo amerykańskie. W USA zajmuje się sprawami gazyfikacji i produkcji karbidu, patentuje 17 wynalazków w dziedzinie gazownictwa, inwestuje. Z czasem Jerzmanowski staje się właścicielem ogromnego majątku, posiadaczem trzeciej co do wielkości fortuny w Stanach Zjednoczonych, a pierwszej wśród Polonii. Prasa całego świata donosi o największych transakcjach w przemyśle gazowniczym, których głównym udziałowcem jest baron Jerzmanowski. Zostaje nazwany "człowiekiem, który oświetlił Amerykę".

Jerzmanowski hojnie wspierał Polonię amerykańską, a zwłaszcza jej działalność oświatową. Przeznaczał duże sumy na finansowanie działalności naukowej, kulturalnej i oświatowej wśród emigracji. Opiekował się emigrantami, w Nowym Jorku zbudował kościół katolicki, utrzymywał Czytelnię Polską, brał udział w działalności Związku Polskiego w Stanach Zjednoczonych, kierując w utworzonym w 1886 r. Komitetem Centralnym Dobroczynności.

W roku 1889, papież Leon XIII, w dowód uznania wielu zasług, odznaczył go – wiernego syna Kościoła katolickiego i wielkiego filantropa Komandorią Krzyża św. Sylwestra (Order nosi również nazwę Orderu Złotego Rycerstwa, czyli Złotej Ostrogi). E. Jerzmanowski był pierwszym człowiekiem na kontynencie amerykańskim, który otrzymał tak wielkie odznaczenie papieskie.

W 1896 roku powrócił ze znaczną fortuną do kraju. Osiadł w Galicji, gdzie zakupił majątek (zespół pałacowo-parkowy) w Krakowie – Prokocimiu. Nie zaprzestał swojej działalności charytatywnej. Wspomagał materialnie chłopów, w szczególności rodziny wielodzietne. Znane są przypadki kiedy potrzebujących obdarowywał działką ziemi lub materiałem na budowę domu. Wspierał muzeum i skarb narodowy w Raperswilu, ufundował wawelskie witraże autorstwa Mehoffera. Przeznaczał subwencje dla Banku Ziemskiego w Poznaniu, Kasy im. Mianowskiego i ochronki imienia jego rodziców w Warszawie, gimnazjum w Cieszynie, szkoły w Białej, Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863 r. Duże wsparcie na cele dobroczynne otrzymał również Adam Chmielowski – brat Albert.

Zmarł w swoim majątku w 1909 r. i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w powszechnie znanym ze względu na artystyczną wartość grobowcu, którego autorem jest znakomity rzeźbiarz Wacław Szymanowski.

Na mocy jego testamentu Akademia Umiejętności w Krakowie otrzymała 1 200 000 koron (365 kilogramów złota) na utworzenie Fundacji im. Erazma i Anny Jerzmanowskich. Zgodnie z zapisem, nagrodę mógł otrzymać tylko Polak i katolik, pochodzący z przedrozbiorowych terenów Polski, naukowiec, twórca kultury lub społecznik. Nagrody wypłacano corocznie – stypendia w wysokości czterdziestu tysięcy koron każda. Suma ta pozwalała na swobodną pracę twórczą przez wiele lat.