Giordano Bruno

Giordano Bruno (ur. w styczniu 1548 w Noli, zm. 17 lutego 1600 w Rzymie) – włoski filozof hermetyczny, okultysta, humanista, początkowo dominikanin.

Wczesne lata

Philippo Bruno urodził się w katolickiej rodzinie. Był synem żołnierza, Giovanniego Bruno i Fraulisy Savolino. Philippo w wieku 11 lat wyjechał do Neapolu i zaczął studiować trivium. 15 czerwca 1565 wstąpił do zakonu dominikanów, przyjmując imię zakonne Giordano (śluby zakonne złożył w 1566). Już będąc w seminarium, popadł w konflikt z bezpośrednimi przełożonymi, krytykując podstawowe dogmaty wiary katolickiej. Mimo to w 1572 przyjął święcenia kapłańskie, a w 1575 został doktorem teologii. Zajmował się filozofią, okultyzmem i mnemotechniką.

Wędrówka przez Europę

W lutym 1576 został oskarżony o herezję (akt oskarżenia przeciwko niemu zawierał blisko 130 punktów) i ekskomunikowany przez inkwizycję rzymską, rozpoczął tułaczkę przez Europę. Do 1579 wędrował po Włoszech jako prywatny nauczyciel. Jako pierwszy etap wybrał (mimo sprzeciwu swoich przełożonych) Rzym, gdzie odrzucił imię zakonne, powracając do imienia Philippo. Po kilku miesiącach opuścił Rzym, wędrując kolejno do Genui, swego rodzinnego miasta Noli oraz Savony, Padwy i Bergamo. Od kwietnia 1576 do początku 1577 przebywał w Ligurii ucząc gramatyki i astronomii.

W Bergamo, gdy został oskarżony o herezję, wystąpił z zakonu i żył jako świecki. Po kilku miesiącach powrócił do życia zakonnego. Następnie podróżował po Europie Zachodniej, uczestnicząc w życiu ówczesnych uniwersytetów. W Genewie pracował jako korektor w drukarni. Wiosną 1579 ostatecznie wystąpił z zakonu, po ogłoszeniu ulotki atakującej poglądy jednego z czołowych genewskich teologów został 6 sierpnia uwięziony przez kalwińskie władze miasta. Zachowany do dziś akt oskarżenia głosił: "Przed Konsystorzem stanął Filippo Bruno, student zamieszkały w tym mieście, który prosi o dopuszczenie go do Wieczerzy, jaka została mu zabroniona, z powodu tego, że obrzucił kalumniami urzędników i regenta kolegium niejakiego Mr. Anthoyne de la Faye" Zwolniony 27 sierpnia udał się do Lyonu, a stamtąd do Tuluzy, gdzie przebywał od jesieni 1579 do jesieni 1581 wykładając filozofię.

W Paryżu Bruno nauczał mnemotechniki króla Henryka III. Król Francji mianował go profesorem Sorbony. Ogłosił drukiem 120 tez będących syntezą jego poglądów filozoficznych, dając się poznać jako zagorzały przeciwnik Arystotelesa i z tego powodu w 1583 musiał opuścić Paryż. Udał się do Londynu, gdzie na dworze królowej Elżbiety oraz później w Oksfordzie napisał i opublikował 6 dialogów w języku włoskim, w tym słynną satyrę na Kościół zatytułowaną Spacio della Bestia triompante proposto dal Giove affetuato dal consiglio. W Oksfordzie krótko wykładał na uniwersytecie, ale nie znalazł uznania wśród miejscowych profesorów. Podczas kolejnej podróży, do Wittenbergi, gdzie przez rok wykładał na uniwersytecie, po raz pierwszy wystąpił przed ogromną publiką i rzucił oskarżenia pod adresem Stolicy Apostolskiej i Kościoła. Swoją mowę powtórzył w 1588 w Pradze, gdzie opublikował 160 artykułów przeciwko matematykom i filozofom z listem dedykacyjnym do cesarza Rudolfa II. W latach 1589–1590 wykładał na uniwersytecie w Helmstedt, w 1591 ogłosił drukiem 3 obszerne łacińskie poematy filozoficzne.

W 1591 został wykluczony z gminy luterańskiej i wygnany, wrócił do Wenecji. Jego bluźniercze wystąpienia odbiły się szerokim echem w całej Europie. Bruno nazwał siebie "synem nieba i matki ziemi". Zamierzał założyć nową sektę pod egidą swojej filozofii i wierzył, że dzięki swojej magicznej potędze zdoła podporządkować sobie każdego możnowładcę. W Wenecji przebywał (1592) na zaproszenie możnego szlachcica Giovanniego Mocenigo, który chciał, by ten nauczył go mnemotechniki oraz wprowadził go w tajniki ezoteryki i magii. Jednak po kilku tygodniach trzydziestoletni szlachcic wenecki żalił się: "mam go tu na swoim utrzymaniu, obiecał nauczyć mnie wielu różnych rzeczy i dostał w zamian wiele cennych przedmiotów i pieniądze na to konto. Nie widzę na razie żadnych wyników; powątpiewam też, czy jest on porządnym człowiekiem". Kiedy Bruno zamierzał wyjechać do Frankfurtu, Mocenigo wraz z przyjaciółmi związali go i 23 maja 1592 zadenuncjowali Trybunałowi Inkwizycyjnemu.

Proces i śmierć

 

Proces Giordano Bruno – tablica na pomniku filozofa na Campo de' Fiori w Rzymie

Osiem zarzutów oskarżenia dla Świętego Oficjum sformułował kardynał Bellarmino:

Giordano Bruno uważa, że wykazał przyczynę ruchu Ziemi i bezruchu firmamentu przy pomocy pewnych racji nieprzynoszących – według niego – żadnej szkody Pismu Bożemu. Daremne było przedstawianie mu wersetów z Eklezjaztes (I, 4): Terra autem in aeternum stat; Sol oritur et occidit. Bruno replikował, że Pismo święte wyraża się językiem dostępnym dla wiernych, a nie zwraca się do naukowców jako takich. Ten sam tekst został później przeciwstawiony Galileuszowi przez tego samego Bellarmina. Bruno przeciwstawił doktrynę nieskończonego i wiecznego wszechświata, składającego się licznych światów dogmatowi o stworzeniu świata. Uzasadniał to słowami: kto przeczy nieskończoności skutku, ten przeczy również nieskończoności możliwości. W jednej ze swoich tez Giordano Bruno określił gwiazdy jako prawdziwych wysłanników i tłumaczy głosu Bożego, jako anioły dające się odczuć i zauważyć, jak gdyby każda gwiazda przynosiła człowiekowi boskie zwiastowanie. Bruno głosił, że dwiema rzeczywistymi zasadami wszelkiego istnienia są: dusza świata i pierwotna materia. Była to konsekwencja tezy, według której wszechświat jest wieczny, a światom które go tworzą przypisana jest zasada ruchu – nie są one zaś jak sądzono, poruszane przez jakieś sfery stałe bądź anioły. Kolejną tezą było stwierdzenie, iż dusza ludzka stanowi jedynie przejściowy wyraz duszy wszechświata, tak jak ciało jest duszą dla materii wszechświata. Dusza ludzka miałaby być nieśmiertelna w tym sensie, że powróci do swojego źródła. To samo dotyczy ciała, ponieważ materia jest wieczna. Z poprzedniej tezy wynika kolejna: ponieważ materia jest wieczna nic nie rodzi się, ani nie niszczeje. Życie i śmierć są jedynie stanami przejściowymi. Materia, która jest niezmienna może przybrać dowolną formę. Bruno uważał, że także Ziemia posiada duszę i to nie tylko zmysłową, ale i intelektualną, a być może nawet coś więcej. Tezę tę opierał na zawartym w Genesis zdaniu: Producat terra animam viventem. W ostatniej z kwestionowanych tez Bruno przeciwstawiał się doktrynie Tomasza z Akwinu. Bruno oświadczył: nie zgadzam się w moich rozważaniach filozoficznych z twierdzeniem, jakoby dusza stanowiła formę, sądzę natomiast, że stanowi ona duchową rzeczywistość, w danej chwili obecną w ciele".

Podczas przesłuchania zarzucono mu m.in., że mówił, że jest wielkim bluźnierstwem ze strony katolików twierdzić, jakoby chleb przemieniał się w ciało; że jest nieprzyjacielem mszy św., że nie podoba mu się żadna religia, że Chrystus był nieszczęśnikiem i że czynił nieszczęsne dzieła, oczarowując ludy, (...) że Bóg stwarza ciągle nowe światy, że Chrystus czynił pozorne cuda i że był magiem, podobnie jak apostołowie; iż Jezus umierał bardzo niechętnie i gdyby mógł, to uciekłby z miejsca kaźni; że nie ma kary za grzechy, (...) Okazał chęć stworzenia nowej sekty pod egidą nowej filozofii; powiedział, że Dziewica nie mogła porodzić, i że nasza wiara katolicka jest pełna bluźnierstw obrażający Boży majestat; że trzeba zabronić wstępowania do zakonów, ponieważ zanieczyszczają świat. Do tego doszły oskarżenia brata Celestina da Verony (potwierdzone przez brata Giulio da Sol, Francesca Vaia oraz Matteo de Silvestrisa) o głoszeniu, że (...) Chrystus jest niegodnym psem, że nie ma piekła i nikt nie jest skazany na karę wieczną, ale że w swoim czasie każdy się zbawi (...) że jeśli będzie zmuszony wrócić do zakonu dominikańskiego, wysadzi w powietrze klasztor, w którym każą mu przebywać a potem chce jak najszybciej wrócić do Niemiec czy Anglii, do heretyków, aby żyć tam w wolności i na swój sposób. 16 z 23 punktów oskarżenia zostało potwierdzone przez więcej niż jednego świadka.

Oskarżony o bluźnierstwa i szerzenie kłamstw Bruno został skazany na publiczne odwołanie i potępienie swoich heretyckich pism. Zgodził się na ten wyrok i odwołanie swoich teorii, co miało się odbyć w styczniu 1593 w Rzymie. Jednak po przewiezieniu tam Bruno zmienił zdanie, nie chcąc odwołać poglądów, które zawarł w swoich dziełach. Więziono go przez sześć kolejnych lat. Napisał wówczas swoją obronę liczącą 80 stron rękopisu. Podtrzymywał w niej naukę zawartą w swoich pismach, uznając ją za prawowitą i zachęcając do lektury. Wówczas Trybunał Inkwizycyjny uznał go za zatwardziałego heretyka i dał mu 40 dni na zastanowienie się i odwołanie głoszonej nauki. Podobno zapadła także decyzja o poddaniu Bruna torturom, jednak w tej sprawie są różne niekiedy sprzeczne zdania.

15 lutego 1599 Bruno został wezwany przed Trybunał Inkwizycyjny do wyrzeczenia się tez uznanych za błędne i bluźniercze. Jeśliby się zgodził, czekałaby go uroczysta abiuracja publiczna oraz kara kanoniczna za porzucenie stanu duchownego. Bruno odrzucił tę sugestię sądu. Początkowo zgodził się na publiczne wyrzeczenie się swoich tez, ale jednocześnie złożył na ręce papieża Klemensa VIII obszerny memoriał uzasadniający twierdzenia, które miał publicznie odwołać. Jako więzień inkwizycji Bruno mógł "rozmawiać ze współwięźniami, miał prawo do zmiany bielizny (pościeli, obrusa i ręczników, których w więzieniach świeckich w ogóle nie było), dwa razy w tygodniu mógł korzystać z łaźni, pralni i fryzjera, przysługiwało mu prawo do naprawy i wymiany odzieży, jadłospis był urozmaicony, do posiłków podawano nawet wino. Każde święto kościelne wiązało się z przywilejami (więcej wina, dodatkowa łaźnia i wizyta administratora, któremu można było składać wnioski i skargi.". Pod koniec roku, podczas 22. spotkania Bruna z inkwizytorami sprawa się zamknęła. Wierny swoim poglądom Bruno nie chciał nic odwoływać. Został przekazany gubernatorowi Rzymu i skazany na spalenie na stosie (wyrok zatwierdził sam papież Klemens VIII). W ostatecznym akcie łaski pozostawiono mu osiem dni na odwołanie nauk i powrót do stanu duchownego w celu uniknięcia kary. Bruno z tego nie skorzystał. 17 lutego 1600 został publicznie spalony na stosie jako heretyk. Dokumentacja z procesu Giordano Bruno zaginęła. Archiwa watykańskie zostały zrabowane z rozkazu Napoleona i przewiezione do Francji. Gdy wróciły w 1817, akt procesu Bruna nie było wśród nich. Filozof Benedetto Croce, podejrzewał, ze zostały zniszczone umyślnie.

Poglądy

W swoich poglądach nawiązywał do różnorodnych tradycji filozofii starożytnej (m.in. do Heraklita z Efezu, Parmenidesa z Elei, Anaksagorasa z Kladzomen, Lukrecjusza i Plotyna, a także do koncepcji myślicieli oraz uczonych średniowiecznych i renesansowych (zwł. R. Lullusa i M. Kopernika, Mikołaja z Kuzy i B. Telesia) oraz łączył różnorodne kierunki filozoficzne, religijne i naukowe (między innymi astronomię z hermetyzmem, gnostycyzmem, kabałą i magią). Głosił, że wszechświat jest nieskończony i jednorodny (z czego wynikał między innymi pogląd, że ludzie nie są jedynymi inteligentnymi istotami w kosmosie). Miał to być twór żywy (ten pogląd zbliżał go do panteizmu). Religię uznał za uproszczoną wersję filozofii, liturgię i uczestnictwo w praktykach religijnych zaś za wynik zabobonu wynikającego z ignorancji. Kościół skazał go jednak za herezję doketyzmu, głoszącą iż ciało Jezusa Chrystusa było jedynie iluzją.

Bruno przeciwstawiał fizykę (jako naukę o istocie obiektywnej rzeczywistości) zarówno metafizyce, jak i matematyce (jako nauce o konstrukcjach umysłu). Rozwijając swoją filozofię przyrody, zbudował system materialistycznego panteizmu; był on najradykalniejszym wyrazem materialistycznych tendencji w renesansowej filozofii przyrody. Według tego systemu istnieje nieskończona liczba bytów tworzących jeden wszechświat, w którym pełna realność przysługuje zarówno bytom jednostkowym, jak i wszechświatowi jako całości; jedność zaś wszechświata polega na jedności substancjonalnej (rozumianej jako jedność materii, będącej podłożem wszystkich rzeczy i wyłaniającej z siebie wszystkie formy) oraz na jedności praw rządzących ustawicznym krążeniem (przemianami) materii. Dążąc do ustalenia tych praw i wyjaśnienia przemian Bruno rozwinął dialektyczną koncepcję rozwoju, której centralną kategorią było pojęcie "kołowrotu" (łac. vicissitudo); oznaczało ono dla Bruna nie tyle cykliczny powrót zjawisk, ile raczej ruch po spirali. Panteistyczny charakter systemu Bruna polegał na identyfikacji Boga z naturą, w traktowaniu przyrody jak gdyby była Bogiem. Bruno był autorem pojęcia monady jako elementarnej jednostki bytu, w której łączy się przedmiot z przedmiotem. W teorii poznania głosił, że człowiek nie od razu dochodzi do prawdy i rozróżniał 3 główne stopnie poznania: przez zmysły, przez rozsądek i przez rozum. Rozum daje, według Bruna, intelektualny ogląd przyrody jako jednolitej, nieskończonej, dynamicznej i harmonijnej całości, w której panuje wolność. Problemy człowieka rozpatrywał ze stanowiska renesansowego humanizmu. Etyka Bruna miała charakter świecki i heroiczny. Podkreślał znaczenie pracy ludzkiej i dążenia człowieka do prawdy jako najwyższej wartości; głosił humanistyczny kult "człowieczeństwa" i "prawdziwych ludzi" służących ponadosobowym wartościom. Konsekwencją tych poglądów była krytyka chrześcijańskiej hierarchii wartości i opartej na niej etyki; zwalczał pretensje teologii do panowania nad filozofią i nauką oraz występował przeciwko "ślepej wierze" i tradycjom fideistycznym. Zajmował się również badaniami religioznawczymi i reprezentował w nich stanowisko euhemeryzmu. Był także jednym z głównych przedstawicieli pluralizmu w metodologii i estetyce. Według Bruna obiektywnej wielokształtności i wielorakości bytu powinna odpowiadać "metoda wieloraka", ujmująca stanowiska ze wszystkich możliwych stron, w tym także wielokształtność i różnorodność dzieł sztuki; poeci nie powinni naśladować innych poetów, ale tworzyć dzieła wg własnych poetyk. W teorii wychowania Bruno głosił, że "natura dała każdemu człowiekowi wspaniałe skrzydła", a nauczyciel powinien pomagać uczniom w ich rozwijaniu. Potępiał kolonializm i uznawał prawo każdego narodu do niepodległości i rozwoju własnej kultury. Wykorzystywał teorię Mikołaja Kopernika do umocnienia swoich pełnych magii oraz często sprzecznych ze sobą teorii filozoficzno-teologicznych.

 

pomnik Giordana Bruna – Campo di Fiori (Rzym)

Kosmologia

Koncepcja budowy wszechświata zaproponowana przez Giordana Bruna była rewolucyjna, wyprzedzając swoją epokę, kreśliła ona obraz uniwersum zaskakująco bliski współczesnym teoriom astrofizycznym. Postulowała, iż w jednorodnie zbudowanym i podległym wszędzie takim samym prawom fizycznym, wszechświecie znajduje się wielość słońc/gwiazd obieganych przez własne planety, zamieszkane (podobnie jak Ziemia) przez istoty rozumne.

Kosmologia przed Bruno

 

Geocentryczny wszechświat Ptolemeusza

Według Arystotelesa i Platona geocentryczny wszechświat był tworem skończonym i ograniczonym sferą gwiazd stałych. Gwiazdy znajdowały się na powierzchni najwyższej sfery wszechświata, każda z nich znajdowała się zatem w jednakowej odległości od Ziemi stanowiącej centrum wszystkich jego sfer. Planety umocowane były na przezroczystych sferach niebieskich rozmieszczonych koncentrycznie poniżej sfery gwiazd. Ciała niebieskie poruszały się za sprawą pierwszego poruszyciela, który to był pierwotną przyczyną ich ruchu i ruch ten stale podtrzymywał. Tomasz z Akwinu utożsamił ów Arystotelejski byt ze starotestamentowym Bogiem. Bóg ten jednak był transcendentny wobec animowanego przez siebie wszechświata i nie stanowił jego części (porównaj: Panteizm).

 

Heliocentryczny wszechświat Kopernika

Heliocentryczny przewrót Mikołaja Kopernika zdetronizował Ziemię jako centralny punkt wszechświata, umieszczając w jego środku Słońce, pozostałe założenia budowy uniwersum pozostawiał jednak niezmienione. Brak obserwowalnego ruchu ciał niebieskich względem sfery gwiazd stałych stał się nawet podstawą do podważania, tak pomyślanej idei, heliocentryzmu.

Rewolucję kopernikańską popierało w czasach Bruna kilku astronomów: Michael Maestlin (1550–1631), Christoph Rothmann, Jan Kepler (1571–1630), Thomas Digges, Galileusz (1564–1642).

Kosmologia według Bruno

Bruno zapoznał się z teoriami Mikołaja Kopernika i wierzył, że Ziemia krąży dookoła Słońca, wirując jednocześnie dookoła własnej osi. Poszedł jednak dalej niż Mikołaj Kopernik, zakładając, iż gwiazdy widoczne na nieboskłonie stanowią inne, odległe słońca rozrzucone w przestrzeni nieskończonego wszechświata. Słońca, dookoła których krążą ich własne planety, zamieszkane przez inne istoty rozumne.

Bruno utrzymywał ponadto (za Mikołajem z Kuzy), iż z faktu nieskończoności Boga wnioskować można nieskończoność wszechświata stanowiącego jego odbicie. Przyjmując zaś, że dwie nieskończoności nie mogą istnieć równolegle, wnioskował, iż bóg jest immanentną częścią wszechświata, pochodzącą z tej samej co wszechświat substancji.

W 1584 Bruno opublikował dwa ważne dialogi filozoficzne, w których wystąpił przeciwko teorii planetarnych sfer niebieskich (Tycho Brahe wystąpił z podobną tezą w 1587). Nieskończony wszechświat Bruna był wypełniony eterem (piątym żywiołem) który nie stawiał oporu ruchom ciał niebieskich, które wedle jego wizji wszechświata poruszały się dzięki własnemu impetowi, nie zaś za sprawą zewnętrznych wpływów.

Najistotniejsze jest jednak fakt, iż zarzucił on koncepcję hierarchicznej konstrukcji uniwersum. Ziemia była tu po prostu jednym z wielu podobnych ciał niebieskich, podobnie jak i Słońce. Bóg nie był powiązany z żadną częścią wszechświata bardziej niż z którąkolwiek inną. Bóg według Bruno obecny był tak samo na powierzchni Ziemi jak i w przestrzeni widocznej na firmamencie niebieskim. Bruno zakładał również, że wszechświat jest jednorodny, zaś wszystkie znajdujące się w nim obiekty składają się z tych samych czterech elementów. Ciała niebieskie zbudowane byłyby zatem z wody, ziemi, ognia i powietrza, nie zaś z osobnej substancji o odmiennej naturze. Wszędzie we wszechświecie miały działać te same prawa fizyczne. Czas i przestrzeń miały być nieskończone. W tak pomyślanym, stabilnym wszechświecie nie było miejsca na takie chrześcijańskie pojęcia jak: boska kreacja bytów, czy Sąd Ostateczny.

Bruno uważał pojedyncze słońce/gwiazdę wraz z jej planetami za podstawową jednostkę konstrukcyjną wszechświata. Liczba takich systemów planetarnych, podobnie jak przestrzeń samego wszechświata, była nieskończona, przestrzeń pomiędzy nimi wypełniał zaś eter, ponieważ próżna przestrzeń nie mogła istnieć. Komety były błądzącymi w przestrzeni fragmentami byłych gwiazd, nie zaś – jak u innych autorów w tamtych czasach – ulotnymi tworami, narzędziami boga, czy niebiańskimi posłańcami. Każda kometa była światem, materialnym obiektem pozaziemskim zbudowanym z czterech elementów.

Kosmos Bruna charakteryzuje się nieskończonością, jednorodnością i izotropowością (brakiem wyróżnionych kierunków) z systemami planetarnymi rozłożonymi równomiernie pośród jego przestrzeni. Materia podlega i działa według zasad animistycznych. Była inteligentna i nieciągła, zbudowana z atomów.

Poglądy Bruna a nauka

Poglądy Bruna nie miały charakteru naukowego w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Nie wynikały z obserwacji, nie miały być testowane eksperymentalnie, nie były wsparte żadnymi obliczeniami, ani modelami matematycznymi zjawisk. Bruno najprawdopodobniej nie był nawet w stanie zrozumieć obliczeń Kopernika, gdyż nic nie wskazuje na jego znajomość matematyki. Jego poglądy miały charakter czystej spekulacji i były inspirowane religijnie. Nieskończoność wszechświata była dla niego emanacją nieskończoności Boga. Stąd niesłusznie przypisano mu rolę "męczennika nauki". Rodzaj działalności intelektualnej, jaki uprawiał określany jest jako filozofia przyrody. Jednak jego spekulacje miały charakter niezwykle śmiały i wyprzedzały swój czas. Np. Kopernik budując heliocentryczny model wszechświata nadal zakładał istnienie sfery gwiazd stałych, ograniczającej kosmos, podczas gdy Bruno uważał wszechświat za nieskończony w czasie i przestrzeni. Bruno nie był w tym pierwszy, jego mniej znanymi prekursorami byli atomiści greccy, oraz Mikołaj z Kuzy i Thomas Diggest. Johannes Kepler znając i porównując te wszystkie koncepcje odrzuca jednak ideę nieskończoności wszechświata. Trudno bowiem było wyzbyć się, również inspirowanej religijnie, idei centralnego miejsca Ziemi w kosmosie.

Założenie o nieskończoności i jednorodności Wszechświata utorowało sobie drogę w nauce pod wpływem dyskusji rozpoczętej przez Kartezjusza, stając się na 200 lat centralnym założeniem kosmologii, i dominowało do czasów Alberta Einsteina. Obecnie uległo przekształceniu w założenie jednorodności i izotropowości całego Wszechświata stając się podstawą współczesnej astrofizyki. Istnienie planet pozasłonecznych zostało obserwacyjnie potwierdzone pod koniec XX wieku, a do grudnia 2010 wykryto istnienie 500 takich obiektów. Poszukiwaniem ewentualnych cywilizacji pozaziemskich od roku 1959 zajmuje się SETI. Wszechświat najprawdopodobniej nie posiada barier, czy granic, a jego rozmiary są skończone, co określa się zwięzłą formułą: jest nieograniczony ale skończony (co bliższe jest przekonaniom Mikołaja z Kuzy i Kartezjusza niż Bruna). Również czas istnienia wszechświata liczony jest od Wielkiego Wybuchu. Istnieją jednak również spekulacje zakładające, że może on być z kolei elementem Multiwersum o nieznanej naturze lub też, że Wielki Wybuch stanowi jedynie punkt na osi ewolucyjnej pulsującego wszechświata.

Największą różnicą pomiędzy teoriami Bruna a współczesną astrofizyką (czy też nauką w ogólności) jest wyznawany przez niego animizm, przypisujący świadomość i inteligencję tak samej materii, jak też ciałom niebieskim z niej zbudowanym. Bruno nie wiedział również o istnieniu wielkoskalowych elementów wszechświata jak: galaktyki, gromady i supergromady galaktyk.

Opinie

Ocena postaci jest bardzo zróżnicowana i skrajna. Dla wielu stał się symbolem wolnomyśliciela zamordowanego za poglądy. Z drugiej strony przedstawiany jest w sposób przeciwny. Józef Maria Bocheński w rozmowie z Janem Parysem stwierdził: Bruno to była prawdziwa kanalia. Podobno zaczął od tego, że brata zakonnego w Tybrze utopił. Płaszczył się przed Kalwinem, który go chciał według swojego zwyczaju spalić. Nabrał nawet kupca Mocenigo, który go w końcu wydał.

Znaczenie w kulturze

W 1889 na placu Campo di Fiori, w miejscu gdzie został spalony, postawiono pomnik Giordana Bruna.

Pamięć o Giordanie Brunie została uwieczniona przez Czesława Miłosza w utworze Campo di Fiori oraz przez Leopolda Staffa w wierszu Giordano Bruno. Polskim znawcą filozofii Bruna był Andrzej Nowicki.

Pisma

• Dell'infinito universo e mondi (1583)
• Della causa principio e uno (1584)