Gustaw Herling-Grudziński

Gustaw Herling-Grudziński (ur. 20 maja 1919 w Kielcach, zm. 4 lipca 2000 w Neapolu) – polski pisarz, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz, więzień łagrów i obozów NKWD. Aresztowany w 1940 przez sowietów po wkroczeniu wojsk radzieckich do Polski. Jako zwolennik przedwojennej Polskiej Partii Socjalistycznej po wojnie dał się poznać jako krytyk dyktatury komunistycznej w Polsce i całej Europie Środkowo-Wschodniej. Przez cały okres komunizmu w Polsce pozostał na wygnaniu jako polski emigrant polityczny; odznaczony Orderem Orła Białego (1998).

Pisarz urodził się w spolonizowanej, ale wyznającej judaizm rodzinie żydowskiej jako Gecel (vel Gustaw) Herling (vel Grudziński), syn Doroty (Dobrysi) z Bryczkowskich i Jakuba (Joska) Herlinga vel Grudzińskiego.

W 1919 rodzice pisarza mieszkali w Kielcach, jednakże sporo czasu spędzali też w pobliskich Skrzelczycach w gm. Pierzchnica, gdzie mieścił się duży folwark, którego byli właścicielami. Narodziny syna, czwartego dziecka po Eugenii, Maurycym zwanym Morkiem i Łucji zwanej Sarą, ojciec zgłosił dopiero 17 lipca 1919 w Daleszycach.

W 1921 folwark w Skrzelczycach został sprzedany i od tej pory, do wojny, rodzina mieszkała w Kielcach – matka z dziećmi i w Suchedniowie – Jakub Herling-Grudziński, który nabył tam duży młyn i dom. W późniejszych latach pisarz wspominał z sentymentem Suchedniów, niewielkie miasto w województwie świętokrzyskim, m.in. w dziele Inny świat.

W Kielcach też Gustaw Herling-Grudziński uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja (obecnie I LO im. S. Żeromskiego w Kielcach).

Wbrew woli ojca (który namawiał go na Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego) studiował 2 lata filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, pisał dla czasopism „Ateneum”, „Pion”, „Nowy Wyraz” oraz redagował tygodnik „Orka na Ugorze”.

15 października 1939, założył wraz z kolegami jedną z pierwszych polskich organizacji konspiracyjnych Polską Ludową Akcję Niepodległościową (PLAN). Był jej szefem przez 2 miesiące. Wyjechał do Lwowa, gdzie czasowo korzystał z protekcji Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kleinera, następnie udał się do Grodna i tam znalazł pracę w teatrzyku kukiełkowym. W marcu 1940 próbował przedostać się na Litwę. Wynajęci przez niego przemytnicy okazali się jednak być na usługach NKWD i Grudziński został aresztowany zaraz po opuszczeniu miasta. Umieszczono go w tamtejszym więzieniu, gdzie został szybko skazany na 5 lat pobytu w obozach. Następnie, poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie trafił do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 po dramatycznej głodówce protestacyjnej został stamtąd zwolniony na mocy – obowiązującego już od niemal pół roku – układu Sikorski-Majski. Wstrząsający opis rzeczywistości obozowej zawarł później w książce Inny świat. 12 marca w miejscowości Ługowoje udało mu się przyłączyć do armii gen. Andersa. Walczył m.in. pod Monte Cassino, za co otrzymał order Virtuti Militari.

Matka Herlinga-Grudzińskiego zmarła na tyfus w 1932 i pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Bodzentynie, ojciec zmarł w 1943, brat Maurycy i siostry przeżyli II wojnę światową i zostali w Polsce. Maurycy Herling-Grudziński (po wojnie sędzia Sądu Najwyższego) działał podczas wojny w Żegocie (swą rolę ujawnił w 1976) i uratował ok. 500 Żydów.

Po wojnie, w 1945 został emigrantem politycznym. Wraz z żoną Krystyną (z domu Stojanowską) przeniósł się z Włoch do Londynu, gdzie był publicystą londyńskiego tygodnika „Wiadomości”. Współtworzył i redagował miesięcznik „Kultura”. Był także członkiem Instytutu Literackiego.

W połowie 1946 we Włoszech przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Publikował w czasopismach partyjnych „Robotniku Polskim” i „Świetle”. W 1948 wybrany zastępcą członka Komitetu Głównego PPS w Wielkiej Brytanii, zaś na II zjeździe emigracyjnej PPS w Lens w 1952, został wybrany w skład Centralnego Sądu Partyjnego. Wystąpił z PPS w 1960, gdy wskutek sporów wśród emigracyjnych socjalistów usunięto z PPS Adama Ciołkosza.

W 1952 jego żona Krystyna popełniła samobójstwo.

W późniejszym okresie współpracował z Komitetem Obrony Robotników i Polskim Porozumieniem Niepodległościowym w kraju. W III RP działał w Ruchu Stu.

W latach 1952–1955 pracował dla Radia Wolna Europa w Monachium. W 1955 osiadł na stałe w Neapolu, gdzie poślubił Lidię, córkę Benedetto Crocego. Zmarł 4 lipca 2000 na skutek wylewu krwi do mózgu. Został pochowany na neapolitańskim cmentarzu Poggio Reale. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

W 1990 został laureatem literackiej Nagrody Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego, w 2000 odebrał w Krakowie doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1998 odznaczony Orderem Orła Białego.

We wrześniu 2009 r. w Jercewie odsłonięto pomnik pisarza.

Dorobek literacki

• 1945 Żywi i umarli (Rzym) – debiut książkowy
• 1951 Inny świat (Londyn, wyd. polskie 1953)
• 1960 Skrzydła ołtarza (Paryż)
• 1963 Drugie przyjście (Paryż)
• 1969 Upiory rewolucji (Paryż)
• 1973 Dziennik pisany nocą 1971-1972 (Paryż)
• 1980 Dziennik pisany nocą 1973-1979 (Paryż)
• 1983 Podróż do Burmy (Londyn)
• 1984 Dziennik pisany nocą 1980-1983 (Paryż)
• 1986 Pierścień (Neapol)
• 1988 Wieża i inne opowiadania (Poznań)
• 1989 Dziennik pisany nocą 1984-1988 (Warszawa)
• 1993 Dziennik pisany nocą 1989-1992 (Warszawa)
• 1995 Portret wenecki. Trzy opowiadania (Lublin)
• 1997 Don Ildebrando: opowiadania (Warszawa)
• 1997 Gorący oddech pustyni (Warszawa)
• 1999 Biała noc miłości (Warszawa)
• 2005 Wędrowiec cmentarny (Warszawa)
• 2007 Wiek biblijny i śmierć (Warszawa)