Henryk Mikołaj Górecki

Henryk Mikołaj Górecki (ur. 6 grudnia 1933 w Czernicy, zm. 12 listopada 2010 w Katowicach) – polski kompozytor współczesnej muzyki poważnej. Profesor i rektor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach, wychowawca i pedagog muzyczny. Kawaler Orderu Orła Białego.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w 1933 r. w Czernicy, w powiecie rybnickim. Ojciec, Roman Górecki, był kolejarzem. Matka, Otylia Górecka, zmarła w dniu drugich urodzin syna. Kilkanaście miesięcy później jego ojciec ożenił się ponownie i Góreccy przenieśli się z Czernicy do Rydułtów. Na jego trudne dzieciństwo złożyły się: miesiące pobytu w szpitalu z powodu problemów ze stawem biodrowym, potem II wojna światowa oraz poczucie niezrozumienia – ojciec i jego druga żona tłumili artystyczne zainteresowania Henryka, zabraniano mu zbliżać się do stojącego w domu pianina, na którym grywała matka. Henryk Górecki po ukończeniu rydułtowskiego liceum ogólnokształcącego zaczął zarabiać jako nauczyciel przedmiotów ogólnych w szkole w Radoszowach.

Wykształcenie

Regularną edukację muzyczną rozpoczął późno, dopiero w wieku 19 lat. Po wielu bezskutecznych próbach dostania się do którejś ze szkół muzycznych w woj. katowickim, został przyjęty do Szkoły Muzycznej w Rybniku w 1952, na wydziale instruktorsko-pedagogicznym, gdzie kształcił się pod kierunkiem Karola i Antoniego Szafranków.

W 1960 ukończył Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Katowicach, gdzie studiował kompozycję u Bolesława Szabelskiego. Następnie kontynuował studia muzyczne w Paryżu. Po powrocie z Francji został profesorem klasy kompozycji, a w latach 1975-1979 rektorem swej macierzystej uczelni. Był członkiem PAU.

Kariera i twórczość muzyczna

Pierwszym sukcesem muzycznym było Epitafium (do słów Juliana Tuwima) zaprezentowane w 1958 na Warszawskiej Jesieni. Utwór został skomponowany na chór mieszany i zespół instrumentalny.

W latach 60. XX w. Górecki wspólnie z grupą kompozytorów polskich (m.in. Krzysztof Penderecki, Kazimierz Serocki) wypracowali specyficzny typ nowoczesnej muzyki zwanej często sonoryzmem. Szczytowym osiągnięciem kompozytorskim tego okresu jego twórczości był utwór Scontri ukończony w 1960 i cykl Genesis[7]. Kolejne zainteresowanie muzyką Góreckiego obudziła prezentacja Scontri podczas Warszawskiej Jesieni w 1960 roku. Jest to jeden z najbardziej reprezentacyjnych utworów polskiego sonoryzmu. Tytuł, czyli „zderzenia”, można tłumaczyć jako zderzenia mas dźwiękowych. Gęstość brzmienia w tym utworze jest wyjątkowa, sięga bowiem aż 88-dźwiękowego klasteru. W tym samym roku zdobył I nagrodę w Konkursie Młodych Związków Kompozytorów Polskich (1960) za Monologhi na sopran i 3 grupy instrumentów. Nagroda ta pozwoliła mu wyjechać w pierwszą w życiu podróż zagraniczną – do Francji. W latach 1962-1963 skomponował trzy utwory pod wspólnym tytułem Genesis: Elementi per tre archi, Canti strumentali (na 15 instrumentów) i Monodram (na głos, perkusję i kontrabasy). We wszystkich tych utworach najważniejsze były zmieniające się barwy dźwiękowe, a kompozytor uważał, że taką właśnie muzykę inspiruje otoczenie współczesnego człowieka.

W Refrenie (1965) kompozytor połączył dwie kontrastujące techniki: średniowieczny hoquetus z XX-wieczną dodekafonią. Utwór ten został nagrodzony w 1967 roku na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu.

W 1969 roku powstała Muzyka staropolska na instrumenty dęte blaszane i smyczki. W utworze tym kompozytor nawiązał do organum Benedicamus Domine z antyfonarza klarysek ze Starego Sącza i do pieśni Już się zmierzcha Wacława z Szamotuł. Jest to wyjątkowo statyczny utwór trwający około pół godziny. Ta cecha stała się odtąd bardzo typowa dla muzyki Góreckiego. Nastąpiła też inna zmiana – kompozytor zwrócił się ku gatunkom wokalno-instrumentalnym, do sakralnych (na ogół) tekstów. Niejednokrotnie wyraźnie nawiązuje w nich do muzyki dawnej bądź ludowej, głównie podhalańskiej, tak więc są to utwory o wyraźnej melodii i tradycyjnej, wręcz prostej harmonii, w których motywy lub frazy wielokrotnie powtarzają się. Ta cecha sprawia, że muzykę Góreckiego niejednokrotnie kojarzy się z minimalizmem, albo określa się ją mianem „nowej prostoty”.

Taki właśnie charakter ma najbardziej znane dzieło Góreckiego, czyli III Symfonia zwana też Symfonią pieśni żałosnych. Zbudowana jest z trzech lamentacyjnych pieśni, z których największą uwagę zwróciła druga, w której kompozytor wykorzystał tekst zachowany na ścianie gestapowskiej katowni w Zakopanem. Wykonana została po raz pierwszy w 1976 na Festiwalu Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień, potem również za granicą, ale nie wzbudziła wtedy większego zainteresowania. W 1992 roku niezwykle skuteczna akcja promocyjna sprawiła, że kompozycja ta trafiła na światowe listy przebojów, nie tylko muzyki poważnej, po nagraniu jej przez amerykańską śpiewaczkę Dawn Upshaw. Nagrań III Symfonii dokonały m.in. znakomite polskie śpiewaczki: Stefania Woytowicz oraz Zofia Kilanowicz. Górecki nieomal z dnia na dzień stał się międzynarodową sławą. W samych Stanach Zjednoczonych sprzedano 150000 płyt z nagraniem III Symfonii. Górecki stał się kompozytorem o światowej sławie. Zapraszano go do wygłaszania odczytów w Londynie, Brukseli i Nowym Jorku.

15 października 2005 w Bielsku-Białej, podczas X Festiwalu Kompozytorów Polskich, odbyła się premiera III Kwartetu smyczkowego op. 67 Pieśni śpiewają w wykonaniu amerykańskiego zespołu Kronos Quartet. Stylistycznie III Kwartet nie odbiega znacząco od swego poprzednika, jakkolwiek daje się zauważyć znaczące przesunięcie w kierunku kontemplacyjności, jedynie część trzecia – najbardziej tonalna – wprowadza element nieskomplikowanej zabawy.

23 czerwca 2013 roku w kościele oo. Franciszkanów w Krakowie odbyło się światowe prawykonanie 20 pieśni Henryka Mikołaja Góreckiego. Zbiór zatytułowany Z pieśni kościelnych będzie zawiera 20 pieśni ze śpiewnika Siedleckiego. W jednym z wywiadów Górecki mówił: „Mam kilka niewydanych i niewykonanych cykli chóralnych. Są w rękopisach, brudnopisach. Chciałem zrobić chorał z polskich pieśni z moją harmonią. Specyficzną harmonię znalazłem do pieśni chóralnych [...] Chwalę się tym, że odkryłem melodię języka polskiego”. Skomponowany przez Henryka Mikołaja Góreckiego w 1986 roku cykl Z pieśni kościelnych nigdy nie został przez twórcę ukończony. Pomimo tego pieśni zostały wydane przez PWM.

13 września 2013 w odsłonięto popiersie Góreckiego w Galerii Artystów na placu Grunwaldzkim w Katowicach.

12 kwietnia 2014 w Royal Festival Hall odbyło się prawykonanie IV symfonii.

Życie prywatne

Henryk Mikołaj Górecki był od 1959 roku żonaty z pianistką Jadwigą Rurańską. Miał dwójkę dzieci- córkę Annę i syna Mikołaja Góreckiego.

Śmierć i pogrzeb

Górecki zmarł 12 listopada 2010 roku w szpitalu w Katowicach-Ochojcu, po długiej i ciężkiej chorobie płuc. Uroczystości pogrzebowe Góreckiego odbyły się 17 listopada 2010, w Archikatedrze Chrystusa Króla w Katowicach. Po mszy urnę z prochami kompozytora złożono na cmentarzu przy ul. Sienkiewicza w Katowicach.

Odznaczenia

• Order Orła Białego (2010)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2003)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1994)
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)
• Order Ecce Homo (2000)
• Order Świętego Grzegorza Wielkiego (2009, Watykan)

Wyróżnienia i nagrody

Był laureatem nagrody Lux ex Silesia w 2003. Laureat wielu konkursów międzynarodowych i nagród państwowych. Jest doktorem honoris causa m.in. Uniwersytetu Warszawskiego (1994), Jagiellońskiego (2000), Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach (2003), KUL-u (2004) i Akademii Muzycznej w Krakowie (2008) oraz honorowym obywatelem miast: Zakopane (1994), Rybnik (2006), Katowice (2008) i Ostrowiec Świętokrzyski (2009). Przez brytyjski dziennik The Daily Telegraph został sklasyfikowany na 32. miejscu wśród żyjących geniuszy w roku 2007. 22 lipca 1973 roku otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia. W 1969 roku otrzymał nagrodę Ministerstwa Kultury i Sztuki I. stopnia.

Jego imieniem nazwano Filharmonię Śląską w Katowicach oraz Bibliotekę Publiczną Miasta Rydułtowy.

Spis utworów

Niemal wszystkie utwory i opracowania są przez kompozytora opusowane; obyczaj ten spotykany jest wśród współczesnych kompozytorów rzadko.

• op. 1 Cztery preludia (1955) na fortepian solo
• op. 2 Toccata (1955) na dwa fortepiany
• op. 3 Trzy pieśni (1956) na głos średni
• op. 4 Wariacje (1956) na skrzypce i fortepian
• op. 5 Quartettino (1956) na dwa flety, obój i skrzypce
• op. 6 I Sonata (1956/84/90) na fortepian solo
• op. 7 Pieśni o radości i rytmie (1956) na dwa fortepiany i orkiestrę kameralną
• op. 8 Sonatina w jednej części (1956) na skrzypce i fortepian
• op. 9 Pięć małych preludiów (1956) na fortepian solo
• op. 10 Sonata (1957) na dwoje skrzypiec
• op. 11 Koncert (1957) na pięć instrumentów i kwartet smyczkowy
• op. 12 Epitafium (1958) na chór mieszany i zespół kameralny (utwór, w którym słyszy się największy wpływ Weberna)
• op. 13 Pięć utworów (1959) na dwa fortepiany
• op. 14 I Symfonia „1959” (1959) na orkiestrę smyczkową i perkusję
• op. 15 Trzy diagramy (1959) na flet solo
• op. 16 Monologhi (1960) na sopran, dwie harfy i perkusję
• op. 17 Scontri (1960) na orkiestrę (tytuł inspirowany utworem Luigi Nono)
• (b.op.) Chorał w formie kanonu (1961/1984) na kwartet smyczkowy
• op. 18 Diagram IV na flet solo
• op. 19 Genesis – cykl trzech utworów na różne zespoły instrumentalne:
  • I – Elementi per tre archi (1962) na trio smyczkowe
  • II – Canti strumentali per 15 esecutori (1962) na troje skrzypiec, trzy altówki, 2 flety, trąbkę, mandolinę, perkusję
  • III – Monodram per soprano, metalli di percussione e sei violbassi (1963) na sopran, perkusję (wył. instrumenty metalowe) i sześć kontrabasów
• (b.op.) Trzy utwory w dawnym stylu (1963) na orkiestrę smyczkową
• op. 20 Choros I (1964) na orkiestrę smyczkową
• op. 21 Refren (1965) na orkiestrę
• op. 22 Muzyczka I (1967) na dwoje skrzypiec i gitarę
• op. 23 Muzyczka II (1967) 4 trąbki, 4 puzony, 2 pfte i perc
• op. 24 Muzyka Staropolska (Old Polish Music) (1969) na orkiestrę
• op. 25 Muzyczka III (1967) na trzy altówki
• op. 26 Cantata (1968) na organy solo
• (b.op.) Sygnały Wratislaviae gloria na instrumenty dęte blaszane i smyczki
• op. 27 Canticum graduum (1969) na orkiestrę
• op. 28 Muzyczka IV „Koncert puzonowy” (1970) na klarnet, puzon, wiolonczelę i fortepian (utwór przeznaczony dla zespołu Zygmunta Krauzego)
• op. 29 Ad Matrem (1971) na sopran solo, chór mieszany i orkiestrę
• op. 30 Dwie pieśni sakralne (1971) do tekstów M. Skwarnickiego na baryton i orkiestrę; op. 30b – na baryton i fortepian
• op. 31 II Symfonia „Kopernikowska” (1972) na sopran i baryton solo, chór mieszany i orkiestrę
• op. 32 Euntes ibant et flebant (1972) na chór mieszany a cappella
• op. 33 Dwie piosenki (1972) do tekstów J. Tuwima na chór 4 równych głosów
• op. 34 Trzy tańce (1973) na orkiestrę
• op. 35 Amen (1975) na chór mieszany
• (b.op.) Dwa hejnały na instrumenty dęte drewniane i blaszane
• op. 36 III Symfonia „Symfonia pieśni żałosnych” (1976) na sopran solo i orkiestrę symfoniczną
• op. 37 Trzy małe utworki (1977) na skrzypce i fortepian
• op. 38 Beatus Vir (1979) na baryton solo, chór mieszany i orkiestrę – zamówiony przez kardynała Karola Wojtyłę, dedykowany Janowi Pawłowi II
• op. 39 Szeroka woda (1979), 5 pieśni na chór mieszany a cappella
• op. 40 Koncert na klawesyn (lub fortepian) i orkiestrę smyczkową (1980)
• op. 41 Mazurki (1980) na fortepian
• op. 42 Dwie pieśni do sł. Lorki (1956/80) na głos średni i fortepian
• op. 43 Błogosławione pieśni malinowe do sł.C.K.Norwida (1980) na głos i fortepian
• op. 44 Miserere (1981) na duży chór mieszany a cappella
• op. 45 Wieczór ciemny się uniża (1981), pięć pieśni ludowych na chór mieszany a cappella
• op. 46 Wisło moja, Wisło szara (1981), pieśni ludowe na chór mieszany a cappella
• op. 47 Kołysanki i tańce (1982) na skrzypce i fortepian
• op. 48 Śpiewy do słów J. Słowackiego (1983) na głos i fortepian
• op. 49 Trzy kołysanki (1984/1991) na chór mieszany a cappella
• op. 50 Ach, mój wianku lewandowy (1984), siedem pieśni na chór mieszany a cappella
• op. 51 Idzie chmura, pada deszcz (1984), pięć pieśni ludowych na chór mieszany a cappella
• op. 52 Utwory różne(1956-61/90) na fortepian
• op. 53 Recitativa i ariosa „Lerchenmusik” (1984/85/86) na klarnet, wiolonczelę i fortepian
• op. 54 Pieśni Maryjne, pięć pieśni maryjnych na chór mieszany a cappella (1985) (*13.11.2005)
• op. 55 O Domina nostra. Medytacje o Jasnogórskiej Pani Naszej (1985) na sopran solo i organy
• op. 56 Pod Twoją obronę (1985) na 8-głosowy chór mieszany a cappella
• op. 57 Na Anioł Pański biją dzwony do słów K.Przerwy-Tetmajera (1986) na chór mieszany a cappella
• (b.op.) Pieśni kościelne, 20 pieśni na chór mieszany a cappella (1986)
• op. 58 Dla Ciebie, Anne-Lill (1986/90) na flet i fortepian
• op. 59 Aria „scena operowa” (1987) na tubę, fortepian, tam-tam i wielki bęben
• op. 60 Totus Tuus (1987) na chór mieszany a cappella
• op. 61 Przybądź Duchu Święty (1988) na chór mieszany a cappella
• op. 62 Już się zmierzcha, muzyka na kwartet smyczkowy (Already It Is Dusk – I Kwartet smyczkowy) (1988)
• op. 63 Good Night (1990) na sopran, flet altowy, fortepian i 3 tam-tamy
• (b.op.) Intermezzo (1990) na fortepian
• op. 64 Quasi una fantasia (II Kwartet smyczkowy) (1990-91)
• op. 65 Concerto-cantata (1992) na flet (flet altowy) i orkiestrę
• op. 66 Kleines Requiem für eine Polka (Małe requiem dla pewnej polki) (1993) na zespół kameralny (fortepian i 13 instrumentów solowych)
• op. 67 III Kwartet smyczkowy ...pieśni śpiewają (1993-5?/2005?, *15.10.2005)
• op. 68 Trzy pieśni do słów Marii Konopnickiej (1954-55/95) na głos i fortepian
• op. 69 Trzy fragmenty do słów Stanisława Wyspiańskiego (1996) na głos i fortepian
• op. 70 Valentine Piece (1996) na flet i dzwonek
• op. 71 [Kwintet klarnetowy: Utwór na klarnet i kwartet smyczkowy] (1996)
• op. 72 Salve, Sidus Polonorum (Kantata o św.Wojciechu) (1997) na wielki chór mieszany, organy, 2 fortepiany i perkusję
• op. 73 Mała fantazja na skrzypce i fortepian (1997)
• op. 74
• op. 75 Hej, z góry, z góry! kóniku bury – Pięć pieśni kurpiowskich na chór a cappella LUB na głos i fortepian (2003)
• op. 76 Lobgesang na chór mieszany i dzwonki (2000)
• op. 77
• op.?? Niech nam żyją i śpiewają na zespół wokalny (2000), może identyczny z op.77
• op. 78 Quasi una fantasia – wersja op. 64 na wielką orkiestrę smyczkową (2002)
• op. 79 Dla Jasiunia – trzy drobne utwory na skrzypce i fortepian (2003)
• op. 80 Po co żeś tu przyszło Siwa Mgło – drobne utwory na dwie grupy skrzypiec (2003)
• op. 81 Pieśń Rodzin Katyńskich na chór mieszany a cappella (2004, *13.11.2005)
• op. 83 Kyrie na chór i orkiestrę kameralną (2004 – 2005)
• op. 85 IV Symfonia "Tansman epizody" na fortepian, organy i orkiestrę symfoniczną (2006)
• op. 71 Sanctus Adalbertus - Oratorium na sopran, baryton, chór mieszany i orkiestrę (2010)

Muzyka filmowa i teatralna

Muzyka ta stanowi margines twórczości kompozytora.

• Wieża samotności (1959), muzyka teatralna do tekstu Roberta Ardreya (Thunder Rock)
• Akwarium (1959), muzyka teatralna do tekstu Andrzeja Wydrzyńskiego
• Papierowa laleczka (1960), piosenka ze sztuki Widok z mostu do tekstu Arthura Millera
• Jędrek (1969), muzyka do krótkometrażowego czarno-białego filmu fabularnego (produkcja Se-ma-for)
• Basquiat – Taniec ze śmiercią (1996), wykorzystanie fragmentu III Symfonii Symfonia pieśni żałosnych
• Złodzieje (Ladrones)(2007), wykorzystanie op. 36 – III Symfonii Symfonia pieśni żałosnych w filmie reżyserii Jaime Marqués’a.
• Wielkie Piękno (La grande bellezza) (2013), wykorzystanie fragmentu III Symfonii Symfonia pieśni żałosnych