Henryk Rzewuski

Henryk Rzewuski herbu Krzywda, pseudonim Jarosz Bejła (ur. 3 maja 1791 w miejscowości Sławuta na Wołyniu, zm. 28 lutego 1866 w Cudnowie na Wołyniu) – polski powieściopisarz i publicysta, wolnomularz.

Pochodził z polskiej rodziny magnackiej, był synem Adama Wawrzyńca, pisarza politycznego i posła, prawnukiem Wacława Rzewuskiego, hetmana wielkiego koronnego, który w latach 1767–1773 zesłany został przez posła rosyjskiego Nikołaja Repnina do Kaługi. Brat Karoliny Rozalii Tekli Sobańskiej, Eweliny Hańskiej oraz Adama Rzewuskiego, generała rosyjskiego.

W młodości służył w wojsku Księstwa Warszawskiego. Mieszkał przez kilka lat w Petersburgu i za granicą. Członek petersburskiej loży wolnomularskiej Orzeł Biały. Pod koniec życia udał się do Cudnowa, gdzie spędził resztę swego życia.

Wiele podróżował, w roku 1825 na Krym razem z Mickiewiczem, z którym później spotkał się w Rzymie i wzbudził w nim zachwyt opowiadaniami z życia staroszlacheckiego, czym przyczynił się do pomysłu stworzenia „Pana Tadeusza”.

Twórca tzw. gawędy szlacheckiej zapoczątkowanej utworem Pamiątki Pana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego, odznaczającym się oryginalnością pomysłu, doskonałym wczuciem w atmosferę tradycji i obiektywnym humorem. Pod wpływem tego utworu Mickiewicz napisał Pana Tadeusza, czarowi pamiętników uległ także Sienkiewicz. Jest to cykl opowieści o barwnych postaciach kultury szlacheckiej, przede wszystkim o sławnym księciu Radziwille Panie Kochanku oraz klice jego tzw. klientów.

Ideolog „koterii petersburskiej” – grupy konserwatystów głoszących potrzebę utrzymania stosunków feudalnych i podporządkowania Rosji. W latach 1850–1856 urzędnik do specjalnych poruczeń namiestnika carskiego Paskiewicza oraz redaktor Dziennika Warszawskiego od 1851.

Dzieła

• Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego (1839, 4 t., wiele wydań, wyd. kryt. Z. Szweykowskiego, 1928, Biblioteka Narodowa), w wydaniu przerobionym dla cenzury Pamiętniki starego szlachcica litewskiego (1844–1845)
• Mieszaniny obyczajowe (1841-1843) pod pseudonimem Jarosza Bejły
• Listopad (1845–1846), 3-tomowa powieść, wiele wydań, wyd. kryt. K. Wojciechowskiego, 1923, Biblioteka Narodowa; przekłady w językach: czeski, ros., niem., ang.), świetny obraz społeczeństwa polskiego, o mistrzowskich charakterystykach postaci i o wysokim artyzmie budowy i stylu.
• Zamek krakowski (1847–1848)
• Teofrast polski (1851)
• Adam Śmigielski (1851)
• Rycerz Lizdejko (1852)
• Zaporożec (1854)
• Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego (1855–1857), próba rehabilitacji targowiczan, negatywnie oceniona przez Lucjana Siemieńskiego
• Próbki historyczne (1868)
• Uwagi o dawnej Polsce przez starego Szlachcica Seweryna Soplicę Cześnika Parnawskiego napisane 1832 r. (rękopis – wyd. 2003)

Ponadto wydane zostały zbiory powieści historycznych 1877–1882 – 6 tomów oraz monografia Z. Szweykowskiego (1922).