Howard Carter

Howard Carter (ur. 9 maja 1874 w Brompton, Kensington, zm. 2 marca 1939) – angielski archeolog i egiptolog. Początkowo akwarelista, później archeologiczny kopista, kolorysta i rysownik, w końcu uznany egiptolog i odkrywca grobowca Tutanchamona (wspólnie z lordem Carnavonem).

Był jedenastym dzieckiem w rodzinie. Dzieciństwo spędził w Swafham, niewielkiej wiosce w hrabstwie Norfolk. Jego rodzicami byli: Samuel John Carter, rysownik i akwarelista, specjalizujący się w malowaniu wiejskich pejzaży oraz portretowaniu zwierząt domowych z okolicznych majątków ziemskich, oraz Martha Joyce Sands. Stan majątkowy rodziny Carterów, zbyt szczupły, nie pozwalał na zapewnienie młodemu Howardowi gruntownego wykształcenia. Poza tym był dzieckiem chorowitym i delikatnym, dlatego nie posłano go do szkoły publicznej, lecz jego naukę i wychowanie powierzono ciotkom Fanny i Kate. Legendarny odkrywca grobowca Tutanchamona nie odebrał żadnego formalnego wykształcenia przygotowującego do zawodu. Spowodowało to w późniejszym życiu m.in. kłopoty z poprawną ortografią w publikacjach z wykopalisk. Wykazywał jednak uzdolnienia plastyczne, ojciec udzielał mu więc regularnych lekcji głównie rysunku i malowania akwarel. Wszystko wskazywało na to, że syn kontynuować będzie zawodową karierę ojca.

Jednakże niespodziewany zwrot nastąpił w 1891 roku, za sprawą profesora Percy Newberry'ego, który wówczas pracował w Muzeum Starożytności Egipskich i wykładał egiptologię na Uniwersytecie w Kairze. Latem profesor Newberry odwiedził w Anglii swoja dawną, dobrą znajomą, lady Amherst of Hackney, której mąż – lord William Amhurst Tyssen-Amherst – był zapalonym miłośnikiem kultury i sztuki starożytnego Egiptu. Podczas rozmowy, gdy Newberry opowiadał o swych pracach w Egipcie, w Beni Hassan, polegających na kopiowaniu inskrypcji i malowideł, napomknął, że potrzebuje kogoś do pomocy w ich ukończeniu. To właśnie z polecenia lady Amherst, Howard Carter, wówczas siedemnastolatek, stał się najmłodszym członkiem zespołu British Museum, a następnie ekipy Egypt Exploration Fund, wyjeżdżającej jesienią 1891 roku do Egiptu. Lato i jesień 1891 r. spędził na studiach manuskryptów w Bibliotece Brytyjskiej oraz rysując zabytki egipskie w Muzeum Brytyjskim. Miało być to przygotowanie do pracy z Newberrym przy przerysowaniu scen z grobowców w Beni Hassan.

W październiku 1891 roku, mając siedemnaście lat, Howard Carter wyjechał do Egiptu. W Aleksandrii czekał na niego Newberry, zanim jednak wysłał młodego artystę-malarza do Beni Hassan, Carter zwiedził Muzeum w Gizie. Pod koniec listopada obaj przenieśli swą misję do Deir el-Bersza. Carter dopracował i udoskonalił wtedy swoją technikę przerysów. W dniu 24 grudnia 1891 roku, dzięki informacjom zdobytym od Beduinów, odkrył z Newberrym starożytne kamieniołomy Hatnub. Wydarzenie to miało pozostać tajemnicą, jednak należący do misji C.W. Fraser i M.W. Blackden, dowiedzieli się o znalezisku, co stało się powodem awantury. Newberry zrezygnował wtedy z dalszych prac wspieranych przez Egypt Exploration Fund a Carter, skierowany przez lorda Amhersta do Amarny, miał pracować tam wspólnie z sir Flindersem Petrie. Znany ze swej skrupulatności, dokładności, a także oszczędności Petrie nie był zadowolony z tej współpracy. Howard był jeszcze młody i nie miał tak ogromnego doświadczenia jak starszy kolega. Ostatecznie jednak Carter przyzwyczaił się do wymagań Petriego: zbudował sobie lepiankę, jadał puszkowane posiłki oraz wykonał plan dróg w Amarnie. Poza tym przyuczył się w zawodzie archeologa, co procentowało w karierze angielskiego badacza.

Od 1893 roku pracował pod kierunkiem Szwajcara Edouarda Naville'a w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari. Spędził tam sześć lat życia, kopiując wszystkie zachowane reliefy. Carter – spokojny, powściągliwy, dokładny i bez reszty oddający się pracy, posiadający odpowiednie umiejętności techniczne – okazał się wręcz doskonałym kopistą, oddającym niezwykle wiernie barwy i kształty wszystkich kopiowanych zabytków, charakteryzujące się drobiazgowością i wręcz doskonałym podobieństwem do oryginałów. Mimo braku formalnego wykształcenia okazał się niezwykle bystry, a w umiejętności kojarzenia i dedukcji przejawiał wyjątkowe zdolności. Jego poświęcenie, dokładność, zapał i całkowite oddanie pracy w końcu zaowocowały uznaniem jego przełożonych. Rysunki zostały opublikowane w latach 1895-1908 w sześciotomowym dziele Naville'a The Temple of Deir el Bahari. Podczas pracy Howardowi pomagał przez jeden sezon brat Vernet. Umiejętności Cartera zostały docenione: podwyższono mu pensję ze 100 funtów szterlingów do 275. W ciągu sześciu lat swojej pracy w Deir el-Bahari, Carter dorabiał sobie do pensji malując kolorowe akwarelki, które albo sprzedawał, albo rozdawał. W 1899 roku został przedstawiony Theodorowi Davisowi. Przyjaciółka Davisa, Emma B. Andrews stała się nabywczynią dwóch obrazów Cartera. Zadowolony początkowo z tej znajomości Howard napisał do Newberry'ego list z podziękowaniami. W tym samym roku, mając zaledwie 25 lat, został powołany przez Gastona Maspero na stanowisko Generalnego Inspektora Zabytków Górnego Egiptu i Nubii, z miejscem urzędowania w Luksorze i pensją 400 funtów rocznie.

Dom Howarda Cartera w Luksorze, widok współczesny

Urząd objął w styczniu 1900 roku. Do pracy przystąpił z wielką energią. Zarządził zainstalowanie żelaznych drzwi i krat w grobowcach Doliny Królów. Z uwagi na rosnące zainteresowanie turystów grobami, wyposażono je w elektryczne oświetlenie, u wejścia do doliny stworzono parking z osłami.

W listopadzie i grudniu 1900 roku Howard Carter prowadził po raz pierwszy samodzielne wykopaliska finansowane przez dwóch bogatych Koptów – Szenudę Makariosa i Butrosa Andraosa.

W 1900 roku Carter odkrył Bab el-Hosan (Wrota Konia) w Deir el-Bahari. Odkrycie nastąpiło przypadkowo – nogi wierzchowca, na którym jechał, zapadły się w dziurę w ziemi. Znajdujący się poniżej cenotaf, czyli grób pozorny, krył polichromowany posąg Mentuhotepa II Nebhetepre wykonany z piaskowca. Carter był pewien, że odkrył nienaruszony grób. Zaprosił więc do uczestnictwa w wielkim otwarciu lorda Cromera, brytyjskiego konsula generalnego. Stwierdzając, że nie znalazł rzeczywistego grobu zawierającego mumię, przeżył wielkie zaskoczenie i rozczarowanie. Sytuacja ta wiele go jednak nauczyła i nigdy już nie organizował podobnych ceremonii bez uprzedniego zapoznania się z zawartością odkrycia.

24 listopada 1901 roku zdarzył się przykry incydent kradzieży z grobowca Amenhotepa II księcia i jego łodzi. Łódź została później odnaleziona i odkupiona od handlarza zabytków. Dziś znajduje się ona w Muzeum Egipskim w Kairze. Mumia władcy nie została uszkodzona: w fachowy sposób przeszukano ją w celu znalezienia biżuterii. Sprawa mocno zdenerwowała Cartera. Rozpoczął własne śledztwo, sfotografował ślady stóp pozostawione na piasku. Dzięki temu udało mu się wskazać sprawcę – Mohammeda Abd er-Rassula, znanego z rabunku skrytki królewskiej w Deir el-Bahari. Mimo to er-Rassul został uniewinniony. Mumię Amenhotepa pozostawiono w grobowcu, później została przeniesiona do Kairu w 1931 roku.

W jesieni 1900 roku prowadził, pierwsze w swej karierze, samodzielne wykopaliska w Dolinie Królów. W 1902 roku, dzięki wsparciu Howarda, koncesję na prowadzenie wykopalisk w Dolinie Królów otrzymał Theodore Davis. Carter nadzorował prace jako reprezentant Służby Starożytności. Rok później odkrywają grobowiec Totmesa IV, niestety obrabowany (pozostały jedynie inskrybowane części rydwanu). W latach 1903-1904 Carter zajmował się oczyszczaniem grobowca Totmesa I i Hatszepsut z wypełniającego go aż po sufit gruzu. Lata spędzone w Luksorze były dla niego bardzo pomyślne.

W 1904 roku został mianowany inspektorem Dolnego i Środkowego Egiptu z miejscem urzędowania w Kairze. Kariera Cartera rozwijała się w jak najlepszym kierunku, lecz nagle się zakończyła. Było to wynikiem pewnego incydentu z udziałem francuskich turystów, zwiedzających Serapeum w Sakkara dniu 8 stycznia 1905 roku, z którymi Carter popadł w konflikt, co następnie spowodowało awanturę i bójkę, w wyniku której w sprawę zaangażowali się: lord Cromer – brytyjski Konsul Generalny oraz francuski Konsul Generalny, żądając przeprosin. Carter, będący człowiekiem zdecydowanym i nieustępliwym, odmówił. Został wysłany do Tanty w Delcie, gdzie powierzono mu stanowisko inspektora. Nie uległ perswazji i prośbom Gastona Maspero i w końcu, 21 października 1905 roku, złożył rezygnację i odszedł z Egipskiej Służby Starożytności. Nadszedł dla niego okres trudnych lat. Z niezwykłym samozaparciem, z trudem wiązał koniec z końcem, oprowadzając wycieczki, handlując starożytnymi zabytkami i sprzedając turystom akwarele swego autorstwa. Gdy więc w 1907 roku, wciąż przychylny Carterowi, Gaston Maspero przedstawił go Carnarvonowi i gdy ten zaproponował współpracę, Carter bez wahania przyjął propozycję. Następne lata minęły na tytanicznej pracy uwieńczonej w listopadzie 1922 roku olśniewającym sukcesem – odnalezieniem grobowca Tutanchamona.

W pierwszym sezonie współpracy z Carnarvonem, Carter pracował w Tebach Zachodnich, w Qurna, gdzie odnalazł grób z czasów XVIII dynastii oraz zabytki z czasów XVII dynastii. W następnych sezonach odkrył kilka prywatnych grobów w czasów Średniego i Nowego Państwa oraz szczątki świątyni Hatszepsut w Birabi, gdzie pod ruinami fundamentów odnaleziono grobowiec, zawierający 64 sarkofagi. W 1912 roku lord Carnarvon otrzymał koncesję na wykopaliska w Delcie, na terenach starożytnego Ksois. Prace w Delcie trwały przez dwa sezony i nie przyniosły znaczących rezultatów, co było powodem rezygnacji z ich kontynuowania. W lipcu 1914 roku, po rezygnacji Davisa, lord Carnarvon i Howard Carter otrzymali wyłączną koncesję na prowadzenie prac w Dolinie Królów. W tym samym roku kończyli jeszcze wykopaliska w Dra Abu al-Naga, w Tebach Zachodnich. W lutym 1915 roku rozpoczęto prace w grobowcu Amenhotepa III, w Dolinie i jest to symboliczna data, oznaczające faktyczny początek wykopalisk w Dolinie Królów. Po zakończeniu prac w grobowcu Amenhotepa III, Carter został wcielony do kairskiego oddziału Brytyjskiej Służby Wywiadowczej.

Grobowiec Tutanchamona (KV62)

Złota maska Tutanchamona

Jesienią 1917 roku rozpoczęto prace, uważane za prawdziwy początek poszukiwania grobowca Tutanchamona. Prace trwały przez pięć lat, podczas których nie osiągnięto znaczących sukcesów, mimo iż pochłonęły one ogromne kwoty. Po zakończeniu sezonu 1921/1922, lord Carnarvon zakomunikował swemu współpracownikowi o zamiarze zakończenia wykopalisk w Dolinie z powodu wyczerpania funduszy i nikłych nadziei na osiągnięcie znaczącego sukcesu. Carter mocno zaangażowany w prace, przekonał lorda do kontynuowania wykopalisk jeszcze przez jeden sezon, obiecując sfinansowanie ich z własnych funduszy. Carnarvon uległ namowom pod jednym wszakże warunkiem, że to jednak on sfinansuje nadchodzący sezon. Ostatni sezon w Dolinie rozpoczęto 1 listopada 1922 roku. W trzy dni później spod zwałów gruzu i rumoszu skalnego wyłonił się pierwszy stopień schodów, prowadzących w głąb skalnego podłoża – schodów prowadzących do grobowca Tutanchamona, który to oficjalnie uznano za odkryty 26 listopada 1922 roku, późnym wieczorem. W wyniku intensywnych prac, 27 grudnia 1922 roku, otwarto przedsionek grobowca, a 16 lutego roku następnego, odbyło się spektakularne otwarcie komory grobowej. 5 kwietnia 1923 roku w wyniku ukąszenia komara i zakażenia krwi, prowadzącego do zapalenia płuc, zmarł lord Carnarvon.

W marcu 1924 roku, w wyniku nieporozumień związanych z koncesją na prowadzenie dalszych wykopalisk, Carter opuścił Egipt i udał się do Stanów Zjednoczonych, a także Kanady, gdzie odbył szereg spotkań i wygłosił kilkadziesiąt wykładów dotyczących odkrycia i prac w grobowcu, m.in. w Nowym Jorku, Chicago, Detroit, Buffalo i Waszyngtonie. Został również przyjęty przez ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych – Calvina Coolidge'a, dla którego wygłosił krótki, prywatny wykład w Białym Domu. Uniwersytet Yale nadał mu honorowy tytuł naukowy.

Po powrocie do Egiptu, w styczniu 1925 roku udzielono Carterowi nowej koncesji na eksplorację grobu. Występował on teraz jako agent archeologiczny lady Alminy, hrabiny Carnarvon i wykonawców woli spadkobierców lorda Carnarvona. Prace w grobowcu Tutanchamona wznowiono 25 stycznia 1925 roku i trwały one do 1932 roku. Wkrótce po ich zakończeniu Carter powrócił do Anglii.

Z początkiem 1933 roku rozchorował się i w ciągu następnych sześciu lat życia nigdy już nie odzyskał pełni sił. Wielokrotnie powracał do Egiptu lecz nie zajmował się już żadnymi pracami wykopaliskowymi. Zmarł 2 marca 1939 roku w wieku niespełna sześćdziesięciu pięciu lat. Pochowany został na cmentarzu Putney Vale w zachodniej części Londynu. W pogrzebie uczestniczyło jedynie kilka osób, wśród nich lady Evelyn Herbert Beauchamp, córka lorda Carnarvona.

Swoje odkrycie i prace w grobowcu Tutanchamona opisał Carter w trzytomowym dziele The Tomb of Tut-ank-Amen.