James Joyce

James Augustine Aloysius Joyce (ur. 2 lutego 1882 w Dublinie, zm. 13 stycznia 1941 r. w Zurychu) – irlandzki pisarz tworzący w języku angielskim, jeden z najwybitniejszych pisarzy XX wieku.

Biografia

Dublin

Urodził się w katolickiej rodzinie Johna Stanislaua Joyce’a i Mary Jane Joyce w Rathgar, dzielnicy Dublina. Był najstarszym z dziesięciorga rodzeństwa, z których dwoje umarło na tyfus. Rodzina Joyce’a, poza krótkim okresem dobrobytu, żyła w nędzy. Rodzice posłali Jamesa do szkoły jezuickiej Clongowes Wood College. Joyce miewał lęki już od czasów młodości. Lęk przed psami spowodowany był atakiem jednego z tych czworonogów. Miał również lęki przed burzami z piorunami i przed morzem. W pewnym okresie zaczął bać się wiary.

Już w młodym wieku postanowił zostać pisarzem. W 1891 roku Joyce napisał wiersz ku czci Charlesa Parnella, „niekoronowanego króla Irlandii” pod tytułem Et tu Healy. Jego ojciec wydrukował to dziełko i wysłał do Biblioteki Watykańskiej, a w listopadzie tego roku opublikował je w „Stubbs Gazette”. W 1893 ojciec zrezygnował z pracy, co stało się powodem nędzy rodzinnej i zmusiło młodego Joyce’a do nauki w domu. W tym czasie ojciec John popadł w alkoholizm, James opisywał to później w opowiadaniach Dublińczycy. Następnie James przeniesiony został do szkoły jezuickiej Belvedere.

W wieku 16 lat porzucił wiarę. Odmówił wtedy swojej matce przyjęcia komunii w czasie Wielkanocy, co opisał również w swej autobiograficznej książce Portret artysty z czasów młodości. Tłumaczył to swoim strachem przed ewentualną prawdziwością religii. Pomimo nieprzyznawania się do wiary, studiował namiętnie filozofię św. Tomasza z Akwinu, którego estetyka była podstawą filozoficzną jego twórczości. Gdy miał 17 lat, wielki wpływ wywarła na niego lektura dzieł Henryka Ibsena. Na studiach jako jedyny nie krytykował dramatów Williama Butlera Yeatsa, oskarżanego o czary i brak patriotyzmu. Powtarzał wielokrotnie, także w swoich książkach, że nie będzie służył rzeczom, w które nie wierzy, choćby była to religia, ojczyzna czy rodzina. Prowadził bardzo rozwiązłe życie. Od 1898 studiował filologię i filozofię na uniwersytecie w Dublinie (University College Dublin), ucząc się włoskiego, francuskiego i staroangielskiego.

Po napisaniu Świętego Oficjum w 1902 przerwał studia medyczne w Dublinie i wyjechał pierwszy raz do Paryża. W 1904 opuścił Irlandię udając się do Triestu wraz z Norą Barnacle, swą późniejszą żoną. Mieszkał w Zurichu i Paryżu. Pisał wtedy Stefana bohatera, którego uznał za dzieło nieudane, a większość rękopisu spalił. Jego kolejną próbą opisania siebie był Portret artysty z czasów młodości, który wydał w 1904 roku. W postaci Stefana Dedalusa (znanej także ze Stefana bohatera i Ulissesa) autor zawarł swoje życie i credo.

Zurych i Triest

W roku 1904 przeniósł się do Zurychu. Uczył tam w szkole językowej Berlitz. Wysłany do Triestu zaczął pisać Ulissesa. Jednym z jego uczniów był Italo Svevo – włoski pisarz, którego twórczość została odkryta w latach 50. XX wieku. Następnie uczył w Puli, do czasu gdy Austriacy, po wykryciu siatki szpiegowskiej, postanowili wysiedlić wszystkich obcych. Po roku Nora urodziła Giorgio (w domu Joyce’ów mówiło się po włosku, stąd włoska wersja imienia). Często pomagał mu jego młodszy brat, Stanisław Joyce, którego w książkach James opisuje jako natręta. Po urodzeniu Giorgia Stanisław chciał dołączyć do Joyce’ów w Trieście. Stanisław opiekował się starszym bratem dbając o jego zdrowie (Joyce sięgał po alkohol jak jego ojciec). W 1906 roku Joyce przeniósł się do Rzymu, gdzie pracował w miejskim banku. Rzym jednak mu się nie spodobał, wrócił więc do Triestu, gdzie w 1907 roku Nora urodziła mu córkę, Łucję. W 1908 roku Joyce’owie odwiedzili Irlandię. James przedstawił syna Johnowi Joyce’owi, a Nora odwiedziła rodzinę w Galway. W 1912 James jeszcze raz odwiedził Dublin, gdzie wydał Dublińczyków. W 1915 roku zamieszkał w Zurychu. Często bywał w kawiarniach, gdzie spotkać można było między innymi Lenina. Słynny krytyk Ezra Pound zapoznał wtedy Joyce’a ze znaną wydawczynią, emancypantką Harriet Shaw Weaver, która później wydała w Paryżu jego Ulissesa.

Pewnego dnia Joyce miał silny krwotok z oka. Po pewnym czasie musiał założyć opaskę, a jego wzrok z roku na rok się pogarszał, aż ostatecznie stracił go zupełnie. W tym czasie jego córka Łucja zachorowała na schizofrenię. Jedynym napisanym wtedy dziełem był Finnegans Wake. Życie skończył w Zurychu, gdzie – jak mówiono – „zmarł pijany, ślepy i bez grosza”. Wiele źródeł podaje, że był chory na syfilis i być może to, mimo leczenia, wyniszczyło mu organizm. Zmarł na zapalenie otrzewnej o drugiej rano, 13 stycznia 1941 roku, przed utratą świadomości mówiąc „Czy nikt nie rozumie?”. Zwłoki skremowano na Fluntern Cemetery. Po śmierci odnaleziono rękopis zatytułowany Giacomo Joyce, który został wydany dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku.

Twórczość

Początki

Joyce już od młodzieńczych lat otrzymywał nagrody za swoje wypracowania, które regularnie pisywał, będąc jeszcze w szkole jezuickiej. Jego pierwszym dziełem był słynny Stefan bohater, którego w większej części spalił, a resztki uratowała jego siostra Eileen. Stefan okazał się dziełem o wyjątkowej naturze literackiej. Już bowiem tam pisarz wprowadza elementy, które stanowią o jego charakterystycznym stylu – mistrzowskie użycie czasu w dziele literackim oraz wprowadzenie strumienia świadomości.

Następnie pisał wiersze miłosne i neoromantyczne – Muzykę Kameralną – którą uznał za dzieło niedoskonałe. Poza kilkoma wierszami nadającymi się do śpiewania Joyce skwitował książkę słowami „niech ją diabli wezmą”. Truman Capote uważa, że gdyby nie następne dzieło Joyce’a, Dublińczycy, nigdy nie napisałby on Ulissesa, nazywając tamto „ćwiczeniem palców”. Dublińczycy stali się mistrzowską pozycją w gatunku opowiadań. Szczególnie zwraca uwagę opowiadanie Zmarli. Dzieło uznano za symboliczne zdarcie masek z Dublińczyków. Wielu doszukuje się w nim różnego rodzaju parafraz i parodii, na przykład Ostatniej Wieczerzy. Joyce był także autorem dramatu Wygnańcy, który nie zyskał jednak powodzenia. Osobistości wymieniane w Dublińczykach, jak również w poprzednich dziełach, pojawiają się w Ulissesie, którego autor pisał przez osiem lat.

Ulisses

Ulisses jest światem zorganizowanym. Opisuje dzień z życia dwóch ludzi, znanego z dzieł poprzednich Stefana Dedalusa i jego „nowego”, wyidealizowanego ojca, Leopolda Blooma. Dzień ten to 16 czerwca 1904 roku, w którym James Joyce umówił się na randkę ze swoją przyszłą żoną i którego rocznicę świętuje się jako dzień Blooma, Bloomsday. Jak określił to w rozmowie z Janem Parandowskim Ulisses to „epopeja nowoczesności”, „epopeja ciała”. Wraz ze szczegółowym opisem ciała i emocji człowieka mamy do czynienia ze zmitologizowaniem każdej chwili i szczegółu akcji, przez co czas w powieści Joyce’a uważany jest za zjawiskowy, wiecznie nowy i przepełniony poszczególnymi światami. Nowością jest powszechny w książce strumień świadomości. Ludzki dzień jest tu parodią (Joyce uważał, że parodia i komedia to najdoskonalsza ze sztuk) Odysei Homera. Główni bohaterowie „żeglują” po morzu – Dublinie – życia i spraw codziennych, by w końcu się odnaleźć. Autor eksperymentuje w każdym epizodzie (których jest osiemnaście) pisząc innym stylem i metodą, próbując odbiór czytelnika. Dzieło uznane zostało za pornograficzne i nieprzyzwoite. W Stanach Zjednoczonych palono nakład publicznie, a na Wyspach Brytyjskich zakazano dystrybucji książek. Na podstawie badań statystycznych przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w latach 20. XX wieku stwierdzono, że ze względu na specyficzny, trudny styl Ulissesa, większość czytelników nie czytała książki.

Finneganów tren

Po napisaniu Ulissesa, w 1922 roku Joyce ogłosił, że pracuje nad nową powieścią. Poznał wtedy swego przyszłego ucznia i sekretarza, Samuela Becketta. Dzieło nosiło roboczy tytuł Work in progress (Praca w toku), a jego fragmenty publikowane były w czasopismach związanych z amerykańską awangardą literacką.

W 1939 roku, po 17 latach pracy, Joyce opublikował ukończone dzieło pod tytułem Finnegans Wake. W takim zapisie, bez apostrofu, tytuł jest celowo niejednoznaczny; może znaczyć czuwanie przy [zmarłym] Finneganie, a w tłumaczeniu Krzysztofa Bartnickiego – Finneganów tren. Tytuł odnosił się do popularnej ballady irlandzkiej Finnegan’s Wake, opowiadającej o śmierci Tima Finnegana. Powieść ponownie zaskoczyła odbiorców swoim nowatorstwem i jest dziełem wciąż podlegającym różnym interpretacjom. W chwili ukazania się powieść wzbudziła wiele krytyki, również wśród pisarzy i krytyków, którzy wcześniej docenili Ulissesa. Komentowano metaforycznie, że Ulisses był zapisem dnia człowieka, a Finnegans Wake jest jego nocnym marzeniem. Ten pierwszy był epopeją ciała, drugi jest więc epopeją ducha. Podstawową trudność w percepcji utworu stanowi język, Joyce bowiem, eksperymentując, wykorzystał tu tworzywo kilkunastu języków (zdarzają się i słowa polskie), tworząc z nich swoisty zlepek jako indywidualny język powieści. Finnegans Wake jest przez to tekstem niezwykle dźwięcznym akustycznie, brzmiącym niemal muzycznie, ale karkołomnie trudnym, gdy chodzi o rozpoznanie znaczeń poszczególnych fraz oraz wymowy całego dzieła.

Tłumacz Joyce’a, Maciej Słomczyński, uważał, że Ulisses parodiował Odyseję, a Finnegans Wake parodiuje egipską Księgę umarłych. Książce brak linearności i kontekstu, fabuły i harmonii, nie przypomina powieści jako takiej, ma cechy poematu. Czytelnik staje się po części współautorem, stwarza sobie kontekst, łączy znaczenia znalezione w tekście, tworząc niejako własną książkę.

Tło filozoficzne utworu to historiozofia Giambattisty Vica i egzystencjalizm. Czytelnik jest więc zanurzony w świat, jakim jest Finnegans Wake. Jest to świat zbudowany kunsztownie. Zrozumienie Finnegans Wake wymaga wielkiej erudycji. Należy mieć pojęcie o chiromancji, czarach, przewodnikach po miastach, znać plan miasta Dublina, gazety dla kobiet, legendy irlandzkie, historię opery, liczne języki i wiele innych. Każde słowo, fraza, epizod, każde kolejne jej czytanie zatopione jest w nieskończoności znaczeń i kontekstów.

Wydania Joyce’a w Polsce

Najważniejszym propagatorem Joyce’a w Polsce był niewątpliwie tłumacz i pisarz Maciej Słomczyński. To dzięki niemu i Janowi Parandowskiemu sława Joyce’a po latach wreszcie dotarła do Polski. Ośrodkiem tłumaczenia Joyce’a była od początku „Literatura na Świecie”. Najważniejszym dokonaniem było wydanie Ulissesa w 1969 roku. Wcześniej jednak, w 1958 roku, wydano Dublińczyków w tłumaczeniu Kaliny Wojciechowskiej, a wiersze Joyce’a przełożył sam Jarosław Iwaszkiewicz. W 1931 roku wydano Portret artysty z czasów młodości przetłumaczony przez Zygmunta Allana. Powieść tę przełożył ponownie w 2006 roku Jerzy Jarniewicz, dając swojemu przekładowi tytuł Portret artysty w wieku młodzieńczym. W latach 70. Maciej Słomczyński przetłumaczył najważniejsze dzieła poetyckie Joyce’a – The Holy Office (Święte Oficjum), Chamber music (Muzyka kameralna), Pomes Penyeach (Jabłuszka po pensie), Giacomo Joyce, Ecce Puer, a także fragmenty Finnegans Wake. Co do tego ostatniego zapowiedziano już w latach 70. przekład przez Macieja Słomczyńskiego, a fragmenty tłumaczeń wydawane były w „Literaturze na Świecie”. Przełożono wtedy najważniejszy epizod – Anna Livia Plurabelle, a także wprowadzenie do dzieła. Maciej Słomczyński nie podołał jednak Finnegans Wake. Potem dzieło starał się przełożyć Tomasz Mirkowicz, a w 2004 r. zapowiedziano w „Literaturze na Świecie” tłumaczenie Finnegans Wake przy okazji prezentacji najnowszych tłumaczeń Krzysztofa Bartnickiego. Ostatecznie powieść pod tytułem „Finneganów tren” (w przekładzie K. Bartnickiego) ukazała się na polskim rynku 29 lutego 2012 roku nakładem wydawnictwa Korporacja Ha!art. W 2015 r., w jesiennym numerze kwartalnika „Tekstualia” ukazał się nowy przekład poematu prozą Giacomo Joyce (tł. Lech Robakiewicz).

Literatura po Joysie

Literatura po Jamesie Joysie nie mogła się oprzeć jego wpływowi. Był on bowiem, jak mówił o sobie, „największym maszynistą świata” i znany jest jako największy egocentryk i arogant swojego czasu. Niemal wszyscy współcześni mu wielcy literaci, oprócz podziwiającego go Hemingwaya, krytykowali go za nihilizm i impertynencję, a także za dziwaczny styl. Był on wielkim eksperymentatorem literatury, co udowodnił najpierw Ulissesem, który dał mu światową sławę heretyka i zboczeńca, a potem Finnegans Wake, który stał się „najlepszą książką, której nikt nie przeczytał”, jak uznano później. Był pisarzem niezrozumianym do końca swojej działalności literackiej, by dopiero po śmierci wpłynąć swymi nowatorskimi pomysłami na późniejszą literaturę, malarstwo, muzykę, telewizję i inne media.

Dzieła

• Stefan bohater (1904-1906)
• Muzyka kameralna (1907)
• Dublińczycy (1914)
• Tułacze (1918)
• Portret artysty z czasów młodości (1916)
• Ulisses (1922)
• Pomes Penyeach (1927)
• Finneganów tren (1939)
• Giacomo Joyce (wydane pośmiertnie w 1968)

***