Johannes Brahms

Johannes Brahms (ur. 7 maja 1833 w Hamburgu, zm. 3 kwietnia 1897 w Wiedniu) – niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent okresu romantyzmu.

Jego pierwszym nauczycielem muzyki był ojciec – miejski muzykant, później kontrabasista orkiestry miejskiej w Hamburgu. Następnie kontynuował naukę u F.W. Cossela i E. Marxsena.

Robert Schumann, kompozytor, a zarazem krytyk muzyczny, po wizycie Brahmsa w 1853 roku i zaznajomieniu się z jego próbami kompozytorskimi, zamieścił artykuł w swoim Neue Zeitschrift für Musik obwieszczający pojawienie się geniusza muzyki niemieckiej. Przyjaźń obu kompozytorów trwała również w czasie choroby Schumanna (Schumann cierpiał na chorobę psychiczną), aż do jego śmierci w 1856 roku. Później Brahms stał się opiekunem i najbliższym przyjacielem Clary Schumann aż do jej śmierci w 1896 roku.

Brahms uważał, iż jako kompozytor urodził się za późno. Tym sformułowaniem dawał wyraz swemu przywiązaniu do tradycji, które wyrażało się w kontynuowaniu barokowych i klasycznych form oraz wzorców, uważanych w romantyzmie powszechnie za przebrzmiałe. Tym samym przeciwstawił się programowości w muzyce, pisząc muzykę absolutną. Ideologia taka znalazła swoje sformułowanie teoretyczne tuż po roku 1850 w dziele znanego krytyka wiedeńskiego Edwarda Hanslicka, który był zwolennikiem muzyki Brahmsa, a przeciwnikiem Wagnera. Hanslick twierdził, iż wyrażanie uczuć nie jest zadaniem muzyki, a piękno utworu polega na pięknie jego formy, melodii i innych elementów muzyki. Sam Brahms nie lubił Wagnera, ale go doceniał. Wagner zaś Brahmsa nie poważał, nazywając go drewnianym Johannesem.

Brahms nie angażował się w konflikty dzielące niemieckie środowisko muzyczne. Mimo to był celem nieustannych ataków ze strony wyznawców Wagnera, którzy upatrywali w nim głównego przeciwnika ideologicznego.

Twórczość

Muzyka Brahmsa bardzo wyraźnie zakorzeniona jest w niemieckiej tradycji. Jej główne źródła to:

• Beethoven – jego wpływ widać w sposobie kształtowania formy, w symfoniach, uwerturach, sonatach i wariacjach
• Bach – w nawiązaniu do polifonii, np.: passacaglia, fuga
• niemiecka pieśń ludowa, także twórczość pieśniarska wczesnego romantyzmu; wyraźne jest pokrewieństwo jego pieśni do Schuberta (dominacja pieśni zwrotkowych, nawiązywanie do prostoty muzyki ludowej)

Brahms był kompozytorem, który nie miał ambicji rewolucjonizowania muzyki (jak Ferenc Liszt i Richard Wagner w owym czasie). Z założenia był tradycjonalistą. Tymczasem w następnym pokoleniu uznany został za „prekursora nowoczesności”, jak to deklarował Arnold Schönberg.

Twórczość symfoniczna

Jest to kontynuacja nurtu beethovenowskiego poprzez stosowanie formy cyklu sonatowego i formy sonatowej. Brahms stworzył indywidualny, niezwykle nasycony typ brzmienia:

• stosuje zdwojenia tercjowe i sekstowe (uważane w harmonii klasycznej za niedopuszczalne, jako źle brzmiące) oraz pełne akordy
• eksponuje ciemne barwy altówek i wiolonczel oraz instrumentów dętych drewnianych

Utwory orkiestrowe:

• 4 symfonie:
  • c-moll op. 68 1876 („Patetyczna”)
  • D-dur op. 73 1877 („Pastoralna”)
  • F-dur op. 90 1883 („Heroiczna”)
  • e-moll op.98 1885 („Elegijna”)

Ze względu na podobieństwo stylu i pewnego rodzaju kontynuacje myśli, I symfonia c-moll jest czasem określana jako X symfonia Beethovena

Charakterystyczna IV symfonia e-moll zbudowana jest z czterech części, ale nie jest to typowy schemat cyklu sonatowego: cz. I to allegro sonatowe, ale II to również allegro sonatowe, z tym, że bez części środkowej, czyli przetworzenia; pojawiają się tu elementy archaizujące; oscylowanie pomiędzy skalą frygijską a E-dur, III część to scherzo, w której kompozytor wprowadza flet piccolo, jaskrawe klarnety w stroju C, kontrafagot, 3 kotły oraz triangiel (trójkąt), IV część to passacagalia – po temacie pojawiają się 32 wariacje.

• 2 serenady:
  • D-dur op.11;
  • A-dur op.16;
• 2 uwertury:
  • Uwertura akademicka e-moll op. 80 1879; napisana dla Uniwersytetu Wrocławskiego w podzięce za przyznanie mu w 1879 roku Doktoratu honoris causa.
  • Tragiczna d-moll op. 81 1880;
• Wariacje B-dur na temat Haydna op. 56a;
• Kantata Rinaldo na tenor, chór męski i orkiestrę do słów Goethego;
• Niemieckie requiem (Ein Deutsches Requiem) op. 45 do tekstów biblijnych na sopran, baryton, chór i orkiestrę.

Widoczny jest tu luźny związek z liturgią (np. poprzez dobór języka niemieckiego oraz użycie tekstu innego niż tradycyjny łaciński Requiem aeternam). Brahms przedstawia w utworze osobisty stosunek do problemów śmierci – są to rozmyślania nad kruchością życia ludzkiego, tęsknota za wiecznym spokojem, a także wspomnienie o zmarłych i współczucie dla tych, co pozostali w osamotnieniu.

• Tańce węgierskie – 21 utworów opartych na węgierskich motywach ludowych. Tańce nr 1, 3 i 10 zostały przez Brahmsa pierwotnie napisane na fortepian, lecz potem w latach 1874-1876 przearanżowane na orkiestrę.

Koncerty instrumentalne

Koncerty instrumentalne Brahmsa mają charakter symfoniczny, gdyż następuje w nich rozbudowa partii orkiestrowej, która zyskuje niemal przewagę nad instrumentem solowym.

Najważniejsze dzieła:

• Koncerty fortepianowe: d-moll op. 15, B-dur op. 83 – oba koncerty należą do arcydzieł muzyki XIX wieku ze względu na swój symfoniczny charakter i ekspresyjną wirtuozerię. Koncert d-moll, napisany w 1857 roku (po śmierci Schumanna), całkowicie zerwał z dotychczasowym stylem koncertowym – instrument solowy jest podporządkowany symfonicznej całości. Brahms wyeliminował także elementy typowe dla stylu koncertowego – efekty wirtuozowskie i błyskotliwe partie brawurowe. Koncert B-dur, który powstał 24 lata później (1881), oprócz symfonicznego charakteru jest także rozbudowany do 4 części. Utwór ten wymaga od pianisty nie tylko mistrzowskiej ręki, lecz także subtelnej muzykalności i troski przede wszystkim o dzieło, a nie o błyskotliwy popis.

• Koncert skrzypcowy D-dur op. 77 – uznany został za jedno z największych arcydzieł literatury skrzypcowej; dzieło to zostało zadedykowane Josephowi Joachimowi, słynnemu skrzypkowi, serdecznemu przyjacielowi Brahmsa, u którego nie grający sam na skrzypcach kompozytor zasięgał często rady przy opracowywaniu partii solowej. Koncert skrzypcowy, podobnie jak oba koncerty fortepianowe, jest właściwie symfonią ze współudziałem instrumentu solowego – partia skrzypiec jest jakby podporządkowana koncepcji całości. Stanowi to kontynuację wskazanej przez Beethovena drogi w jego trzech ostatnich koncertach fortepianowych i Koncercie skrzypcowym D-dur

• Koncert podwójny na skrzypce i wiolonczelę a-moll op. 102

Muzyka kameralna

Podobnie jak muzyka symfoniczna, muzyka kameralna jest kontynuacją nurtu Beethovena (sonaty skrzypcowe, wiolonczelowe, klarnetowe, tria fortepianowe, kwartety smyczkowe i fortepianowe, kwintety i sekstety).

Muzyka fortepianowa

Do muzyki fortepianowej Brahms przeniósł zdobycze faktury symfonicznej takie jak zdwojenia interwałów, kontrasty rejestrów. Łączył także romantyczny wyraz z klasyczną symetrią i typową dla swojej twórczości melancholią. Najważniejsze dzieła to: Wariacje na temat Haendla op. 24, Wariacje na temat Paganiniego op. 35, Wariacje na temat Haydna op. 56b na dwa fortepiany, 4 Ballady op. 10, 2 Rapsodie op. 79, Intermezza op. 117, Klavierstücke op. 118, 119

Pieśni

Pieśni Brahmsa (200) są bliskie muzyce Schuberta i stanowią najbardziej osobistą formę wypowiedzi twórcy. Kompozytor wybierał teksty o ciemnym, melancholijnym nastroju, wykorzystywał formę zwrotkową oraz nawiązywał do muzyki ludowej. W pieśniach zdecydowanie dominuje czynnik melodyczny, a tekst jest drugoplanowy. Brahms był reprezentantem nurtu konserwatywnego w rozwoju pieśni w II połowie XIX w.

Utwory organowe

Wydanie dzieł wszystkich Johannesa Brahmsa na organy obejmuje 15 pozycji. Pierwsze to: Preludium i Fuga a-moll, Preludium i Fuga g-moll, Fuga as-moll, Przygrywka chorałowa i fuga na temat „O Traurigkeit, o Herzeleid”. Dzieła te są nieopusowane i pochodzą z wczesnego okresu twórczości kompozytora. Kolejnych jedenaście pochodzi z ostatniego okresu twórczości: op. 122 (no. 1 do 11) i są to przygrywki chorałowe. Reprezentują one dojrzały styl wykazując wiele charakterystycznych cech dla jego późnych kompozycji.