Joseph Haydn

Franz Joseph Haydn (ur. 31 marca 1732 w Rohrau, zm. 31 maja 1809 w Wiedniu) – austriacki kompozytor okresu klasycyzmu. Najstarszy z tzw. trzech klasyków wiedeńskich, obok Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwiga van Beethovena.

Joseph Haydn był jednym z głównych przedstawicieli muzyki klasycznej oraz jednym z tych, którzy zdefiniowali główne formy muzyczne tej epoki.

Szczególnie interesujące są jego dzieła z lat 1760-1770, tworzone w stylu Sturm und Drang (niem. burza i napór), który był awangardowym kierunkiem w ramach kultury klasycystycznej, będąc jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W muzyce Haydna objawiło się to stosowaniem niecodziennych akordów, zastosowaniem rzadkich tonacji molowych oraz nieoczekiwanych zmian nastroju.

Jego młodszy brat, Johann Michael, był także cenionym kompozytorem, działającym przede wszystkim w Salzburgu.

Młodość (1732-1760)

Joseph Haydn urodził się 31 marca 1732 w Rohrau - małej wiosce w Dolnej Austrii nad ówczesną granicą węgierską. Był jednym z 12 dzieci wiejskiego cieśli Mathiasa (Mateusza) i Anny Maria Koller. Muzykalny i obdarzony pięknym głosem, od 1738 roku uczył się muzyki w Hainburgu, gdzie został dostrzeżony przez dyrygenta chóru przy katedrze św. Szczepana w Wiedniu. Tam kształcił się w grze na skrzypcach i fortepianie. Około 1748 lub 1749 roku po przejściu mutacji musiał opuścić chór i zaczął zarobkować jako muzyk w Wiedniu. Przez pewien czas był akompaniatorem Nicola Porpory, od którego pobierał również lekcje kompozycji. W 1759 roku został kompozytorem nadwornym hrabiego Morzina w Lukavec.

Praca u Esterházych (1761-1790)

W roku 1761 Joseph Haydn został zatrudniony jako nadworny kompozytor i wicekapelmistrz na dworze węgierskiej rodziny arystokratycznej, Esterházych. Pozostał w jej służbie przez prawie 30 lat - do 1790 roku, zdobywając w tym czasie ogromną sławę. W 1766 roku Haydn został jedynym kapelmistrzem, kiedy zmarł główny kapelmistrz Gregor Joseph Werner (1693-1766), niepałający sympatią do kompozytora. W tym samym roku odbyło się poświęcenie nowego pałacu Esterháza nad jeziorem Nezyderskim, który kosztował fortunę i w zamyśle księcia Mikołaja Esterházego miał być „węgierskim Wersalem”. Książę wybudował tam teatr; odtąd muzyka operowa zajęła ważną pozycję w twórczości Haydna.

Pierwsze opery (La Canterina 1766, Lo speziale 1768) to opery komiczne. Haydn komponował specjalnie dla księcia tria na baryton (ulubiony instrument księcia), altówkę i wiolonczelę; w latach 1765–1775 powstało 126 takich kompozycji. W 1768 roku podczas pożaru domu Haydna w Eisenstadt (węg. Kismarton) część kompozycji uległa zniszczeniu. Lata 70. były okresem świetności pałacu w Esterházie, który odwiedziły w tym czasie znane osobistości (m.in. cesarzowa Maria Teresa).

 Osobny artykuł: Ogród ziołowy Haydna.

O prywatnym życiu Haydna i jego działalności w tych latach brak bliższych danych. W 1776 roku powtórny pożar domu kompozytora zniszczył wiele dalszych kompozycji. W 1776 roku Haydn otrzymał propozycję napisania opery dla dworu cesarskiego w Wiedniu. Jako libretto wybrano La vera costanza; wskutek intryg dworskich nie doszło jednak do wystawienia opery (wykonana została 3 lata później w Esterházie). W 1790 roku zmarł książę Mikołaj, a jego następca Antoni I z powodu kłopotów finansowych rozwiązał orkiestrę.

Samodzielność twórcy (1791-1809)

We wrześniu 1790 roku Haydn wyjechał do Wiednia, gdzie od J. P. Salomon, otrzymał propozycję wyjazdu do Anglii oraz kontrakt na napisanie dwunastu symfonii (wśród nich znalazły się również utwory napisane przez Haydna już wcześniej), którymi kompozytor miał dyrygować podczas koncertów w Hanover Square Rooms. W koncertach tych wystąpili wysokiej klasy wykonawcy i cieszyły się one wielkim powodzeniem. W lipcu 1791 Uniwersytet Oksfordzki nadał kompozytorowi „gradum doctoris in musica honoris causa”; podczas uroczystości wykonano Symfonię G-dur, która z tej przyczyny otrzymała nazwę Oksfordzkiej.

W czerwcu 1792 roku Haydn powrócił do Wiednia; w styczniu 1794 roku wyjechał powtórnie do Londynu, by występować nadal na koncertach Salomona. W 1795 roku Haydn brał udział w serii koncertów »Opera Concerts«, dla których skomponował trzy ostatnie symfonie. W 1795 roku opuścił Anglię, by objąć kierownictwo kapeli Niklósa II Esterházego (następcy zmarłego księcia Antoniego I). Kontrakt przewidywał pisanie jednej mszy rocznie; stąd w latach 1796–1802 powstało sześć mszy. W tym czasie Haydn rozpoczął pracę nad Stworzeniem świata, które ukończył w 1798 roku; w 1801 roku napisał oratorium Pory roku. Ostatnie lata życia spędził głównie w Wiedniu, na wakacje wyjeżdżając do Eisenstadt.

Haydn był przyjacielem Mozarta, z którym podziwiali się nawzajem. Znał też młodszego od siebie Ludwiga van Beethovena, który uważał go za swojego mistrza i nauczyciela. Haydn zaprzestał komponowania w 1803 roku na sześć lat przed śmiercią. Do jego ostatnich dzieł należą wspaniałe oratoria Stworzenie świata i Pory roku. Haydn pozostawił po sobie olbrzymią liczbę dzieł, z których wiele weszło na stałe do kanonu muzyki poważnej. Zmarł 31 maja 1809 roku w Wiedniu. Miał 77 lat. Jako ciekawostka: pośmiertnie studenci frenologii odcięli Haydn'owi głowę, by zbadać, gdzie w czaszce zlokalizowany jest geniusz artysty. Niestety frenologia nie potwierdzała faktu czyjegoś geniuszu na podstawie wielkości mózgu, jak na początku sądzono, jedynie zwróciła uwagę na zróżnicowane miejsca w mózgu, pełniące różne, czasem odrębne funkcje. Fakt odcięcia głowy Haydn'owi nie wyszedłby na jaw, gdyby nie ekshumacja zwłok.

Wybrane dzieła Josepha Haydna Dorobek kompozytorski Liczba dzieł Muzyka wokalna   pieśni 523 muzyka chóralna 70 Muzyka instrumentalna   symfonie 108 koncert 50 muzyka kameralna 321 Inne formy orkiestralne 95 Muzyka marszowa 8 opery 24 Utwory na fortepian 95 RAZEM 1294 Symfonie

Symfonie Josepha Haydna cz. I, Symfonie 1-81

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi 1 D-dur 1759   2 C-dur 1764 (?1761)   3 G-dur 1762   4 D-dur 1762 (?1760)   5 A-dur 1762 (?1760)   6 D-dur ?1761 ”Le matin” (Poranek) 7 C-dur 1761 ”Le midi” (Południe) 8 G-dur ?1761 ”Le soir” (Wieczór) 9 C-dur ?1762   10 D-dur 1766 (?1761)   11 Es-dur 1769 (?1760)   12 E-dur 1763   13 D-dur 1763   14 A-dur 1764   15 D-dur 1764 (?1761)   16 B-dur 1766 (?ok.1760-1763)   17 F-dur 1766 (?ok.1760-1762)   18 G-dur 1766 (?ok.1762-1764)   19 D-dur 1766 (?ok.1759/1760)   20 C-dur 1766 (?ok.1757-1763)   21 A-dur 1764   22 Es-dur 1764 ”Der Philosoph” (Filozof) 23 G-dur 1764   24 D-dur 1764   25 C-dur 1766 (?1761)   26 d-moll 1770 ”Lamentatione” 27 G-dur 1766 (?1761)   28 A-dur 1765   29 E-dur 1765   30 C-dur 1765 ”Alleluja” 31 D-dur 1765 ”Mit dem Hornsignal; auf dem Anstand” (Z sygnałem na rogu; na stanowisku”) 32 C-dur 1766 (?1760)   33 C-dur 1767 (?1760)   34 d-moll/D-dur 1767   35 B-dur 1767   36 Es-dur 1769 (?1761-1765)   37 C-dur (?1758)   38 C-dur 1769   39 g-moll 1770 (?1765)   40 F-dur 1763   41 C-dur 1770   42 D-dur 1771   43 Es-dur 1772 ”Merkur” (Merkury) 44 e-moll 1772 ”Trauer-Symphonie” (Symfonia Żałobna) 45 fis-moll 1772 ”Abschieds-Symphonie” (Symfonia pożegnalna) 46 H-dur 1772   47 G-dur 1772   48 C-dur (?1769) ”Maria Theresia” (Maria Teresa) 49 f-moll 1768 ”La Passione” lub “Il quakuo de bel’ humore” 50 C-dur 1773   51 B-dur 1774   52 c-moll 1774   53 D-dur ?1778/1779 ”L’Imperiale” lub „Festino”. Istnieją trzy wersje tej symfonii 54 G-dur 1774 ”Il Distratto” 55 Es-dur 1774 ”Der Schulmeister” (Bakałarz) 56 C-dur 1774   57 D-dur 1774   58 F-dur 1775 (?ok.1766-1768)   59 A-dur 1769 ”Feuer” (Ogień) 60 C-dur 1774 ”Il Distratto” 61 D-dur 1776   62 D-dur 1781 (?1780) I część stanowi przeróbkę finału 53 Symfonii D-dur 63 C-dur 1781 (?1779) ”La Roxelane” 64 A-dur 1778 (?1773) ”Tempora mutantur” 65 A-dur 1778 (?ok.1771-1773)   66 B-dur 1779 (?ok.1775/1776)   67 F-dur 1779 (?ok.1775/1776)   68 B-dur 1779 (?ok.1774/1775)   69 C-dur 1779 (?ok.1775/1776) ”Laudon” lub “Loudon” (Symfonia laudońska) 70 D-dur 1779 (?1778/1779)   71 B-dur 1780 (?1778/1779)   72 D-dur 1781 (?ok.1763-1765)   73 D-dur 1782 (?1781) ”La chasse” (Polowanie) 74 Es-dur 1781 (?1780)   75 D-dur 1781 (?1779)   76 Es-dur ?1782   77 B-dur (?1782   78 c-moll (?1782   79 F-dur 1784   80 d-moll 1784   81 G-dur 1784  

Symfonie Josepha Haydna cz. II, Symfonie 82-87 Paryskie

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi 82 C-dur 1786 ”L’ours” (Niedźwiedź”) 83 g-moll 1785 ”La poule” (Kura) 84 Es-dur 1786   85 B-dur ?1785 ”La reine” (Królowa) 86 D-dur 1786   87 A-dur 1785  

Symfonie Josepha Haydna cz. III, Symfonie 88-92

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi 88 G-dur ?1787 podarowana Johannowi Tostowi 89 F-dur 1787 podarowana Johannowi Tostowi 90 C-dur 1788 zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein 91 Es-dur 1788 zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein 92 G-dur 1789 ”Oxford” (Oxfordzka), zamówiona przez hrabiego d’Ogny, następnie sprzedana księciu Ernstowi Oettingen-Wallerstein

Symfonie Josepha Haydna cz. IV, Symfonie 93-104 Londyńskie

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi 93 D-dur 1791   94 G-dur 1791 ”Mit dem Paukenschlag” (Z uderzeniem w kocioł) lub „The Surprise” (Niespodzianka) 95 c-moll 1791   96 D-dur 1791 ”The Miracle” (Cud) 97 C-dur 1792   98 B-dur 1792   99 Es-dur 1793   100 G-dur 1793/1794 ”Military” (Symfonia wojskowa) 101 D-dur 1793/1794 ”Die Uhr” (Symfonia zegarowa) 102 B-dur 1794   103 Es-dur 1795 ”Mit dem Paukenwirbel” (Z werblem na kotłach) 104 D-dur 1795 “London” (Londyńska) lub “Salomon” (Salomon)

Symfonie Josepha Haydna cz. V, Symfonie 105-108

Hob. I: Tonacja Rok Uwagi 105 B-dur 1792 ”Concertante” (Koncertująca) 106 D-dur ?1769   107 B-dur 1762 (?1761) Wersja orkiestrowa Kwartetu smyczkowego Op.1 Nr 5 108 B-dur 1765 (?ok.1757-1761) Wydana Pt. „Partita” Oratoria

Oratoria Josepha Haydna

Hob.: Tytuł Rok Uwagi XXbis Stabat Mater 1767   XXIVa:6 Applausus (Jubilaeum virtuis Palatium) 1768 oratorium alegoryczne/kantata XXI:1 Il ritorno di Tobia (Powrót Tobiasza) 1774-1775   XX/2 Die Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (Siedem ostatnich słów Zbawiciela na Krzyżu) 1795-1796   XXI:2 Die Schöpfung (Stworzenie Świata) 1796-1798   XXI:3 Die Jahreszeiten (Pory roku) 1799-1801   Msze

Msze Josepha Haydna

Hob. XXII: Tytuł, Tonacja Rok Uwagi 1 Missa brevis F-dur ?1749   2 Missa Sunt bona mixta malis d-moll ?ok.1767-1769 być może msza a capella; zaginiona 3 Missa Rorate coeli desuper G-dur ?   4 Missa in honorem BVM Es-dur 1774 (ok.1768-1769) zw. Missa Sancti Josephi lub Grosse Orgelmesse (Wielka Msza Organowa). 5 Missa Cellensis in honorem BVM C-dur 1766 zw. Cäcilienmesse 6 Missa Sancti Nikolai G-dur 1772 zw. Nikolaimesse lub 6/4-Ttakt-Messe. 7 Missa brevis Sancti Joannis de Deo G-dur 1778 (?ok.1775) zw. Kleine Orgelmesse (Mała Msza Organowa). 8 Missa Cellensis C-dur 1782 zw. Mariazellermesse; zamówiona przez Christiana Liebe msza zawdzięcza swoją nazwę od sławnej pielgrzymkowej miejscowości Mariazell w Styrii. 9 Missa in tempore belli C-dur 1796 zw. Kriegsmesse (Msza Czasu Wojny) lub Paukenmesse; Haydn nadał taki tytuł mszy, gdyż w tym okresie Napoleon zagrażał Austrii. 10 Missa Sancti Bernardi von Offida B-dur 1796 zw. Heiligmesse; Msza dedykowana pamięci Bernarda z Offidy; zawdzięcza swoją nazwę hymnowi Helig, heilig, który jest śpiewany podczas Sanctus. 11 Missa in Angustiis d-moll 1798 zw. Nelsonmesse (Msza Nelsońska), w Anglii znana również jako Imperial Mass (Msza cesarska) lub Coronation Mass (Msza Koronacyjna); skomponowana od 10 lipca do 31 sierpnia 1798 roku, podczas pracy nad kompozycją dotarły wieści o zwycięstwie Nelsona w bitwie pod Abukirem. 12 Missa B-dur 1799 zw. Theresienmesse 13 Missa B-dur 1801 zw. Schöpfungmesse; w Agnus Dei znajduje się cytat z oratorium Die Schöpfung (Stworzenie Świata) – stąd nazwa. 14 Missa B-dur 1802 zw. Harmoniemesse Opery

• La caterina, 1766
• Lo speziale, 1768
• Le pescatrici,1770
• L'infedelta delusa,1779
• L'incontro improvviso,1775
• Il mondo della luna,1777
• La vera costanza,1779
• L'isola disabitata,1779
• La fedelta premiata,1781
• Orlando paladino,1782
• Armida,1784
• Philemon und Baucis,1773
• L'anima del filosofo,1791 (premiera we Florencji w 1951)

Koncerty

• 11 koncertów fortepianowych
• Koncert na róg nr 1 D-dur
• Koncert na róg nr 2 D-dur
• Koncert na wiolonczelę C-dur
• Koncert na wiolonczelę D-dur
• Koncert skrzypcowy nr 1 C-dur
• Koncert skrzypcowy nr 2 D-dur
• Koncert skrzypcowy nr 3 A-dur
• Koncert skrzypcowy nr 4 G-dur
• Koncert na trąbkę Es-dur

Utwory Haydna zostały skatalogowane przez holenderskiego muzykologa Antoniego von Hoboken. Katalog Hobokena jest ułożony systematycznie (wg gatunków muzycznych). Używa się skrótu Hob. (czasem tylko H), np:

Hob. I:104 – Symfonia nr 104 Hob. XXVIII:12 – opera Armida

Symbol literowy po dwukropku oznacza, że autorstwo Haydna jest wątpliwe, np.: Koncert skrzypcowy D-dur Hob.VIIa:D1 - autorem koncertu jest C. Stamitz .

Literatura w jęz. polskim

• Chomiński Józef, Wilkowska-Chomińska Krystyna Historia Muzyki, cz.II, PWM, Kraków, 1989
• Chylinska T., Haraschin S., Schaeffer B. Przewodnik Koncertowy, PWM, Kraków, 1991, późn. w Chylinska T., Haraschin S., Schaeffer B. Przewodnik po muzyce koncertowej tom I A-Ł, PWM, Kraków, 2007.
• Geiringer Karl, Geiringer Irene Haydn, PWM, Kraków, 1985
• Gwizdalanka Danuta Przewodnik po muzyce kameralnej, PWM, Kraków, 1998.
• Piotr Kamiński,Tysiąc i jedna opera, PWM,Kraków,2008, ISBN 978-83-224-0899-5
• Lucjan Kydryński,Opera na cały rok, PWM,Kraków,1989, ISBN 83-224-0334-8