Józef Mackiewicz

Józef Mackiewicz h. Bożawola (ur. 1 kwietnia 1902 w Petersburgu, zm. 31 stycznia 1985 w Monachium) – polski pisarz i publicysta.

Dzieciństwo i lata szkolne

Ojciec J. Mackiewicza, Antoni, pochodzący z polskiej rodziny szlacheckiej był dyrektorem i współwłaścicielem petersburskiej firmy importującej wina „Fochts i Spółka”. Jego matka, Maria z Pietraszkiewiczów, pochodziła z Krakowa. Józef był bratem Stanisława i Seweryny, matki Kazimierza Orłosia i babki Macieja Orłosia. W 1907 r. rodzina Mackiewiczów przeniosła się do Wilna, gdzie trzy lata później Józef rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym im. Winogradowa. Będąc uczniem szóstej klasy gimnazjum, jako siedemnastolatek, wziął ochotniczo udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po jej ukończeniu, mimo braku matury, rozpoczął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, których jednak nie ukończył. Studiował także na powstałym w Wilnie Uniwersytecie Stefana Batorego. Z powodów finansowych studiów nie ukończył, lecz najprawdopodobniej otrzymał absolutorium.

Początki pracy dziennikarskiej, komplikacje życia prywatnego

Pierwsze artykuły opublikował na początku lat 20. W latach 1923–1939 J. Mackiewicz pracował w wychodzącym w Wilnie Słowie, którego redaktorem naczelnym był jego starszy brat, Stanisław Mackiewicz. Nieudane małżeństwo, jakie zawarł w 1924 roku z nauczycielką Antoniną Kopańską (z którą miał córkę Halinę), rozpadło się po kilku latach. Po rozejściu się z żoną związał się na krótko z Wandą Żyłowską (zmarłą w czasie wojny), z którą miał córkę Idalię mieszkającą aż do swojej śmierci w 1998 roku w Wilnie (syn Idalii jest obywatelem Litwy). Ożenił się ponownie w 1939 (ślub prawosławny) z pracującą w Słowie Barbarą Toporską (z tego związku nie miał dzieci). W roku 1973 – po śmierci Antoniny Kopańskiej – Barbara i Józef zawarli ślub katolicki.

Pisarz w konflikcie ze zmieniającymi się władzami

W 1936 roku Józef Mackiewicz wydał tom nowel 16. między trzecią i siódmą a następnie w 1938 r. Bunt rojstów, będący wyborem reportaży pisanych dla Słowa. W tym samym roku, w proteście przeciw polityce państwa na kresach przechodzi na prawosławie. Po wkroczeniu Sowietów do Polski uciekł do Kowna, jednak w listopadzie 1939 r. po przejęciu Wilna przez Litwinów powrócił i wydawał jedną z trzech ukazujących się w Wilnie gazet codziennych – Gazetę Codzienną.

W maju 1940 roku rząd litewski pozbawił go prawa publikacji, a gdy 15 czerwca 1940 r. Wilno ponownie przeszło w ręce sowieckie, zarabiał na życie, pracując jako drwal i woźnica (jak sam wyznał w wywiadzie udzielonym Bronisławowi Mamoniowi z „Tygodnika Powszechnego”, był wtedy „furmanem konnego wozu ciężarowego”).

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 roku Niemcy zaproponowali mu redagowanie pisma w języku polskim, jednak J. Mackiewicz stanowczo odmówił.

W roku 1941 opublikował w „Gońcu Codziennym” (piśmie wydawanym przez okupacyjne władze niemieckie w języku polskim) kilka antykomunistycznych artykułów, które podpisał inicjałami J.M.

Sprawa wyroku śmierci

Na przełomie 1942–1943 roku Józef Mackiewicz został skazany przez sąd specjalny AK na karę śmierci (chociaż w 1942 roku nic nie opublikował w czasopismach wydawanych przez Niemców). Sergiusz Piasecki, kierujący Egzekutywą AK, odmówił zastrzelenia Mackiewicza, zaś ppłk Aleksander Krzyżanowski, komendant Okręgu Wileńskiego, podjął decyzję o jego uniewinnieniu. Do dzisiaj nie są jasne okoliczności wydania wyroku śmierci, prawdopodobnie stała za tym agentura sowiecka w szeregach AK – sprawę tę drobiazgowo analizuje prof. Włodzimierz Bolecki w książce Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu (Zarys monograficzny).

Relacja z Katynia

W maju 1943 roku po odkryciu przez Niemców w Katyniu grobów oficerów polskich zamordowanych przez Sowietów na zaproszenie niemieckie i za zgodą polskich władz podziemnych udał się do Katynia jako obserwator ekshumacji zwłok. Po powrocie w Gońcu Codziennym ukazał się wywiad z J. Mackiewiczem pt. „Widziałem na własne oczy”, w którym zrelacjonował pobyt w miejscu kaźni polskich oficerów. W 1944 roku w Warszawie powtarzano pogląd, jakoby za ten wywiad PPR lub inna organizacja wydała na Józefa Mackiewicza wyrok śmierci.

Lata powojenne – emigracja

Uciekając przed ponowną okupacją sowiecką w 1944 r., J. Mackiewicz wraz z żoną przedostali się do Warszawy. Udało im się opublikować trzy numery pisma Alarm, gdzie dowodzili, że wygrana Sowietów w wojnie z Niemcami oznacza dla Polski kolejną okupację, tym razem sowiecką. Wciąż uciekając przed Sowietami, jesienią 1944 r. Mackiewiczom udało się dotrzeć do Krakowa; J. Mackiewicz napisał tutaj broszurę Optymizm nie zastąpi nam Polski. W styczniu 1945 r. Mackiewiczowie wyjechali do Rzymu i na zlecenie Biura Studiów 2 Korpusu Polskiego J. Mackiewicz opracował białą księgę o mordzie katyńskim – Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową gen. Andersa, która ukazała się w roku 1948.

W 1945 roku Józef Mackiewicz został oczyszczony z zarzutu kolaboracji z hitlerowcami przez sąd koleżeński Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. W Rzymie ukazał się też reportaż J. Mackiewicza o mordzie w Ponarach.

W latach 1946–1947 J. Mackiewicz zaczął regularnie publikować w kilku pismach emigracyjnych, m.in. w paryskiej Kulturze, londyńskich „Wiadomościach”, tygodniku „Lwów i Wilno” itd. Współpracował z emigracyjną prasą litewską, ukraińską, białoruską i rosyjską. W tym też czasie Mackiewiczowie przenieśli się do Londynu. W roku 1949 Mackiewicz opublikował w Szwajcarii, w tłumaczeniu na język niemiecki, swoją książkę o zbrodni katyńskiej: Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary (tytuł niemiecki: Katyn – ungesühntes Verbrechen). Później ukazywała się ona w tłumaczeniu na inne języki. Autor nie chciał jej wydawać po polsku, aby nie skonfliktować się z generałem Władysławem Andersem, gdyż książka „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” z przedmową generała już się ukazała.

Rok 1951 to przede wszystkim publikacja The Katyń Wood Murders, pierwszej książki na temat zbrodni katyńskiej w języku angielskim. Kilka miesięcy później J. Mackiewicz został powołany przez Specjalną Komisję Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (tzw. Komisję Maddena) jako świadek i jednocześnie ekspert.

Ostatnie lata w Monachium

W 1955 r. Mackiewiczowie przenieśli się na stałe z Londynu do Monachium. Tu żyli oboje aż do śmierci, utrzymując się z mizernych honorariów za publikacje. W tym czasie ukazały się dwie kolejne książki J. Mackiewicza: Droga donikąd i Karierowicz. Dwa lata później wydana została Kontra - powieść o Kozakach dońskich walczących w II wojnie światowej przeciw Sowietom, którzy na mocy układu w Jałcie wydani zostali przez aliantów Sowietom (tzw. Operacja Keelhaul). W 1962 r. ukazała się Sprawa pułkownika Miasojedowa oraz wydane własnym nakładem Zwycięstwo prowokacji, rzecz o przyczynach rozprzestrzeniana się komunizmu na świecie. Kolejne książki J. Mackiewicza to wydany w 1964 r. zbiór nowel Pod każdym niebem (ponowne wydanie z 1989 r. nosi tytuł Ściągaczki z szuflady Pana Boga), Lewa wolna (1965 r.) i Nie trzeba głośno mówić (1969 r.). W 1972 r. ukazała się analiza polityki papieża Jana XXIII wobec komunizmu, w 1975 r. w książce Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy J. Mackiewicz kontynuował wątek polityki Kościoła katolickiego wobec komunizmu, tym razem za pontyfikatu papieża Pawła VI.

W 1971 roku prezydent RP na Uchodźstwie August Zaleski odznaczył go Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

W 1974 roku uniwersytet amerykański w Kansas zgłosił Mackiewicza do Nagrody Nobla.

Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985 r., jego żona przeżyła go o niecałe pół roku. Prochy obojga małżonków spoczęły w Londynie.

W roku 2009 Nina Karsov otrzymała nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie za edycję dzieł zebranych Józefa Mackiewicza.

Konflikt o prawa

Po śmierci pisarza prawa autorskie do jego książek na podstawie testamentu uzyskała żona, która następnie przekazała je jego długoletniej wydawcy, Ninie Karsov-Szechter (szerzej o sprawie piszą Jacek Trznadel oraz Włodzimierz Bolecki). Pomiędzy testamentem Mackiewicza dla Barbary Toporskiej i testamentem Barbary Toporskiej dla Niny Karsov istniał jeszcze jeden testament Józefa Mackiewicza. Podała go do wiadomości publicznej Barbara Toporska po śmierci Józefa Mackiewicza w marcu 1985 roku. Jego zawartość nigdy nie została unieważniona przez żaden dokument, a zwłaszcza przez Barbarę Toporską, która go ogłosiła w swoim „Oświadczeniu z marca 1985 roku”:

Zgodnie z wolą zmarłego Józefa Mackiewicza upoważnia się wszelkie nielegalne wydawnictwa w PRL, do przedrukowywania jego książek, pod zasadniczym warunkiem niedokonywania żadnych skrótów, adiustacji, ani też opatrywania ich wstępami, komentarzami itp. [...] Z prośbą o przedrukowanie we wszystkich pismach. (Barbara Toporska, „Kultura”, Paryż, marzec 1985).

Prawa do drugoobiegowych wydań krajowych przekazał listownie swojej córce Halinie. Jednak po 1989 roku Nina Karsov-Szechter zachowała wszelkie prawa i nie zezwala na oficjalne wydania krajowe tłumacząc to „wolą zmarłego” jej przekazaną i konsekwentnie wytacza procesy każdemu, kto bez jej zgody publikował szersze fragmenty jego dzieł. Równocześnie opublikowała w swoim londyńskim wydawnictwie „Kontra” dwadzieścia dwa tomy „Dzieł” Józefa Mackiewicza, które są dostępne w niektórych księgarniach w Polsce, a także w polskich księgarniach internetowych i obejmują zarówno książki wydane w Polsce przed wojną oraz na emigracji, jak i zbiory artykułów z całego okresu twórczości, a także listy oraz odnalezione, a nie publikowane wcześniej teksty. W Polsce kolportażem książek Mackiewicza wydawanych przez „Kontrę” zajmuje się BDM DiSO.

W sierpniu 2006 roku sąd potwierdził prawo Niny Karsov do spuścizny po pisarzu, córka złożyła apelację. W dniu 19 sierpnia 2008 roku apelacja została oddalona, zaś orzeczenie I instancji wedle którego schedę po pisarzu otrzymuje Nina Karsov-Szechter zostało utrzymane w mocy.

W roku 1997 w Polsce ukazało się pierwsze wydanie polskiego tekstu dzieła pisarza poświęconego zbrodni katyńskiej, z dodaniem artykułów, które opublikował na temat Katynia. Książka nosi tytuł: Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary. Ze względu na sprzeciw właścicielki praw autorskich sąd nakazał wycofanie książki z księgarń, lecz jej wydanie w Zeszytach Katyńskich jest dostępne w internecie. Książka Józefa Mackiewicza o Katyniu ukazała się w wydawnictwie „Kontra” w roku 2009 jako 19 tom „Dzieł” – pod tytułem „Sprawa mordu katyńskiego”. W roku 2012 sąd uznał (i potwierdził w 2013), że wydanie książki "Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary" w roku 1997 nie naruszyło praw autorskich, gdyż w przypadku tego dzieła prawa autorskie należą do córki pisarza - Haliny Mackiewicz, albowiem za życia autora publikacja ta nie ukazała się w języku polskim .

Twórczość

• 1931 – Pan poseł i Julia (sztuka teatralna napisana wspólnie z Kazimierzem Leczyckim)
• 1933 – Wileńska powieść kryminalna (czterech autorów)
• 1936 – 16-go między trzecią i siódmą (zbiór opowiadań)
• 1938 – Bunt rojstów
• 1942 – Prawda w oczy nie kole (najpewniej 1943)
• 1944 – Optymizm nie zastąpi nam Polski
• 1948 – Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową gen. Władysława Andersa
• 1949 – Katyn – Ungesuehntes Verbrechen
• 1951 – The Katyn Wood Murders
• 1954 – Il massacro della foresta di Katyn
• 1955 – Droga donikąd (powieść)
• 1955 – Karierowicz (powieść)
• 1957 – Dno nieba (książka wydana w Polsce pod nazwiskiem Romana Lutosławskiego; trzecie wydanie ukazało się pod tytułem „Przez północ do tropików”)
• 1957 – Kontra (powieść)
• 1962 – Sprawa pułkownika Miasojedowa (powieść)
• 1962 – Zwycięstwo prowokacji
• 1964 – Pod każdym niebem (zbiór opowiadań)
• 1965 – Lewa wolna (powieść)
• 1969 – Nie trzeba głośno mówić (powieść)
• 1972 – W cieniu krzyża
• 1975 – Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy
• 1984 – Droga Pani... (książka zawiera teksty Józefa Mackiewicza oraz Barbary Toporskiej)
• 1984 – Fakty, przyroda i ludzie
• 1989 – Ściągaczki z szuflady Pana Boga (wybór opowiadań)
• 1997 – Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary
• 2001 – Bulbin z jednosielca. Opowiadania i artykuły z lat 1922-1936
• 2002 – Okna zatkane szmatami. Opowiadania i artykuły z lat 1937-1938
• 2003 – Nudis verbis. Artykuły i reportaże z lat 1939-1949
• 2009 – Józef Mackiewicz. Listy, opracowania, wspomnienia, oprac. Zbigniew S. Siemaszko
• 2009 – Sprawa mordu katyńskiego. Ta książka była pierwsza
• 2010 – Listy do redaktorów „Wiadomości” (tom zawiera listy Mackiewicza oraz Barbary Toporskiej)
• 2014 - Wieszać czy nie wieszać? (wybór artykułów z lat 1950-1959)
• 2014 - Tajemnica żółtej willi i inne opowiadania

Nagrody dla Józefa Mackiewicza

• 1955 – Nagroda „Najulubieńszy pisarz czytelników „Wiadomości” (nagrodę fundowała firma „Tazab” z Londynu”) – drugie miejsce; (na pierwszym był brat JM – Stanisław)
• 1961 – Nagroda im. Herminii Naglerowej Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie „za twórczość powieściową na emigracji”
• 1963 – Nagroda im. Anny Godlewskiej (Zurych)
• 1964 – Nagroda londyńskich „Wiadomości” w konkursie na szkic – drugie miejsce JM za tekst „Wielkie arrangement”
• 1966 – Nagroda Literacka ufundowana przez firmę Tazab za nowelkę „Ballada o nowym sterniku”
• 1968 – Nagroda londyńskich „Wiadomości” za artykuły drukowane na łamach pisma w 1968 r.
• 1969 – Nagroda Literacka ufundowana przez firmę Tazab – „najznakomitsze opisy krajobrazu i przyrody północno-wschodnich Ziem Utraconych”
• 1970 – Nagroda Stowarzyszenia Lotników Polskich w Brazylii
• 1971 – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej August Zalewski odznaczył JM Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta
• 1971 – Nagroda Koła Koła Przyjaciół Józefa Mackiewicza za książkę „Lewa wolna”
• 1972 – Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (Nowy Jork) „ w dziedzinie literatury”
• 1973 – Nagroda nowojorskiego wydawnictwa „Contra” za „Drogę donikąd”
• 1980 – Nagroda Literacka ufundowana przez firmę Tazab „dla najniezależniejszego pisarza polskiego na emigracji”
• 1981 – Nagroda Literacka im. Zygmunta Hertza przyznawana przez redakcję paryskiej „Kultury” (Józef Mackiewicz odmówił przyjęcia nagrody z powodu wykluczenia w laudacji publicystyki JM – „którą eufemistycznie określić można jako popis niepoczytalności przystrajającej się w piórka «czystego i niezłomnego antykomunizmu»”)
• 1981 – Nagroda Towarzystwa Krzewienia Nadziei w Chicago za książkę „Droga donikąd”
• 1984 – Nagroda Miesięcznika „Arka” „za twórczość prozatorską ze szczególnym uwzględnieniem powieści wydanych ostatnio w kraju: Droga donikąd, Nie trzeba głośno mówić, Fakty, przyroda i ludzie”

Nagroda Literacka im. Józefa Mackiewicza

Corocznie 11 listopada od 2002 r. przyznawana jest w Warszawie Nagroda Literacka im. Józefa Mackiewicza.

Patronat

Józef Mackiewicz jest patronem Gimnazjum nr 2 we Wrocławiu. Jego imię zostało nadane w dniu 31 stycznia 2005 r., w dwudziestą rocznicę śmierci pisarza.