Stanisław Kostka Potocki

Stanisław Kostka Potocki herbu Pilawa, pseud. i krypt.: Autor "Świstka krytycznego"; Jan Wit...; N. P. W. M. B. S. P.; S. P.; Un Polonais; W. (Wieśniak), (ur. w listopadzie 1755 w Lublinie, zm. 14 września 1821 w Wilanowie) – polski polityk, generał major artylerii koronnej w latach 1790-1792, generał artylerii koronnej w 1792 roku poseł, członek Stronnictwa Patriotycznego na Sejmie Czteroletnim, działacz oświatowy, wolnomularz, prezes Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, prezes Senatu Królestwa Polskiego w latach 1818-1821, głośny mówca i krytyk literacki, publicysta, historyk kultury, pamiętnikarz, poeta, dramatopisarz i tłumacz.

Pochodził z rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Pilawa. Był synem Eustachego, cześnika koronnego (późniejszego generała artylerii litewskiej), i Marianny Kątskiej (Konckiej lub Kąckiej), herbu Brochwicz, bratem Ignacego Potockiego. Po utracie rodziców w 1768 r. dostał się pod opiekę ciotki Katarzyny Kossakowskej.

Ukończył Collegium Nobilium, w którym podjął naukę w roku 1762. W latach 1772-1775 wiele podróżował po Europie, odwiedzając Włochy, Francję, Szwajcarię i Niemcy, interesując się głównie architekturą i sztuką, co zaowocowało wielokrotnymi powrotami (m.in. w latach: 1777, 1779-1780, 1783, 1785-1786 i 1796-1797). W roku 1774 rozpoczął studia i dokładniejsze zwiedzanie Włoch. Małżeństwo zawarte w 1776 r. z Aleksandrą z Lubomirskich, marszałkówną wielką koronną, pozwoliło mu na związanie się z opozycyjną wówczas Familią. W roku 1777 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława., a działalność polityczną rozpoczął w 1778 r. jako poseł z województwa lubelskiego. W latach ponownie 1779-1780 przebywał we Włoszech i w Szwajcarii.

Podstoli wielki koronny w latach 1781-1784. W roku 1781 odznaczony Orderem Orła Białego. Od 1782 był posłem na sejmy z województwa lubelskiego, odznaczającym się jako krasomówca. W 1782 r. odbył pierwszą zagraniczną misję polityczną prezentując w Wiedniu papieżowi sprawę biskupa Kajetana Sołtyka z punktu widzenia opozycji. Od roku 1782 był członkiem Rady Nieustającej, z której działalności złożył sprawozdanie na sejmie grodzieńskim 1784 roku. Od 1780 roku był jednym z pierwszych i najgorliwszych wolnomularzy polskich (w 1812 roku został wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Narodowego Polski). Był wielkim mówcą Wielkiego Wschodu Narodowego Polski w 1784 roku.W roku 1784 wygłosił w loży pierwsze swoje pozasejmowe przemówienie, będące zarazem pierwszym jego występem literackim. 3 czerwca 1784 otrzymał w Galicji austriacki tytuł hrabiowski. Po niechlubnym udziale w aferze Dogrumowej w 1785 r. wyjechał ponownie do Włoch, wracając do kraju na sejm 1786 r. W latach 1787-1788 przebywał w towarzystwie J. U. Niemcewicza w Paryżu i w Londynie. W roku 1788 aktywnie wiąże się z opozycją (stronnictwo patriotyczne – należał do jego najlepszych mówców), zostając posłem na Sejm Czteroletni z województwa lubelskiego, odgrywając na nim ważną rolę obok swego brata Ignacego. W tym samym roku został mianowany posłem ekstraordynaryjnym do Paryża. W 1789 r. skutecznie dążył do zniesienia Rady Nieustającej i wielokrotnie zabierał głos w sprawach dotyczących zabezpieczenia finansowego wojska, negocjował także w imieniu króla ze stronnictwem hetmańskim. Przez 9 miesięcy (od 5 maja 1789 do 2 lutego 1790) był szefem 14. regimentu piechoty im. Potockich (stanowisko to objął po Stanisławie Szczęsnym Potockim). W styczniu 1791 otrzymał patent na generała-majora artylerii wojsk koronnych, kilkanaście miesięcy później (1792) został mianowany generałem artylerii koronnej (po Stanisławie Szczęsnym Potockim) i objął stanowisko szefa 5. regimentu fizylierów. W roku 1791 wziął czynny i znaczący udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Konstytucji 3 Maja, której był jednym z sygnatariuszy. 29 kwietnia 1791 roku przyjął obywatelstwo miejskie na Ratuszu Miasta Warszawy.Był także jednym z założycieli, członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, przyjął prawo miejskie. Już w maju 1791 r. posłował w imieniu króla do Elektoratu Saksonii i Prus, a w ciągu tego roku i na początku roku 1792 bezskutecznie negocjował ze Szczęsnym Potockim. W maju (lub czerwcu) 1792 wszedł do Rady Wojennej przy królu, biorąc jako jego delegat czynny udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Na polu bitwy nie miał jednak sukcesów, przyczyniając się do klęski pod Mirem. Wobec nieudolnego dowodzenia (na artylerii w ogóle się nie znał), faktyczne dowództwo z jego rąk przejął major Jan Kanty Gembarzewski. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej wyemigrował wraz z Ignacym Potockim do Saksonii (Lipsk i Drezno), gdzie uczestniczył w przygotowaniach do insurekcji. Pozostał tam także podczas powstania 1794, aż do czasu wydalenia z niej w lipcu 1794, co umożliwiło aresztowanie go i więzienie przez władze austriackie (początkowo w Josephstadt, a następnie internowanie w Pradze). Po uwolnieniu wyjechał do Włoch (1796), wracając do rodzinnych dóbr kurowskich w roku 1797. Osiadł w Wilanowie, który na własność otrzymała w roku 1799 jego żona Aleksandra od matki Izabeli Lubomirskiej, poświęcając się przywróceniu świetności pałacowi wilanowskiemu jako mauzoleum chwały króla Jana III i gromadzeniu w niej kolekcji sztuki i starożytności, która została udostępniona publiczności w roku 1805 oraz prowadzeniu studiów nad językiem polskim, literaturą i sztuką. Od roku 1800 jeden z najczynniejszych członków warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w którym przewodniczył Wydziałowi Nauk; stał się wtedy powagą rozstrzygającą w sprawach literackich, ale sam pisał stylem zawiłym i nie bez błędów. W styczniu 1807 r. wszedł do Komisji Rządzącej w lutym tego roku obejmując stanowisko Prezesa Izby Edukacyjnej i utrzymując je w Komisji Rządzącej Księstwa Warszawskiego, od 1810 r. jako dyrektor Edukacji Narodowej. W 1808 r. wraz z Ksawerym Działyńskim i Piotrem Bielińskim brał udział w negocjacjach, które doprowadziły do konwencji obejmującej tzw. sumy bajońskie. Wiosną 1809 r. został prezesem Rady Stanu i Rady Ministrów przechodząc zwycięsko trudną próbę kierowania tymi ciałami w czasie wojny 1809 r., pozostając pod presją dyrektyw francuskich i opozycji jakobińskiej. W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W 1812 roku spowodował mianowanie swego syna Aleksandra członkiem tymczasowego rządu litewskiego. W czasie odwrotu Napoleona spod Moskwy ewakuował się za Fryderykiem Augustem do Drezna. Po bitwie pod Lipskiem został aresztowany przez Rosjan – do Wilanowa wrócił w 1814 r. W 1815 r. brał udział w redagowaniu tekstu konstytucji Królestwa Kongresowego i przyjmuje kierownictwo Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Na tym stanowisku dążył do rozwoju szkolnictwa elementarnego. Przyczynił się także do utworzenia Uniwersytetu Warszawskiego. W lipcu 1818 został prezesem Senatu popadając w czasie pełnienia tej funkcji w konflikt z sejmową opozycją Kaliszan. W 1820 r. popadł również w konflikt z polskim episkopatem na tle publikacji Podróż do Ciemnogrodu, w wyniku którego car Aleksander zdymisjonował go 9 grudnia 1820 r. W niespełna rok później – 14 września 1821 r. Stanisław Kostka Potocki zmarł. Pochowany w Wilanowie.

Kawaler Orderu Orła Białego, Legii Honorowej, Orderu św. Stanisława, Orderu św. Ludwika

Jego żoną była Aleksandra, córka Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich. Jego jedynym synem był Aleksander Stanisław Potocki.

Twórczość

Miłośnik, znawca i mecenas sztuk pięknych, kolekcjoner. Propagator klasycyzmu. Architekt amator – wraz z Piotrem Aignerem w roku 1788 zaprojektował fasadę kościoła św. Anny w Warszawie, następnie wnętrza pałacu Potockich w Natolinie i pałac w Olesinie; ponadto park angielski w Wilanowie. Pionier historii sztuki i archeologii w Polsce. Autor dzieła w trzech tomach O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski (1815) wzorowanego na dziele J.J.Winckelmanna. Prowadził wykopaliska archeologiczne we Włoszech, m.in w Nola i zlecił rekonstrukcję rysunkową Villi Laurentiny według opisu Pliniusza Młodszego. Swoją kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną w pałacu w Wilanowie udostępnił w 1805 r. publiczności, tworząc jedno z pierwszych muzeów w Polsce.

Pisał felietony zatytułowane Świstek krytyczny do miesięcznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk Pamiętnik Warszawski. Oprócz oddzielnie lub w czasopismach drukowanych mów politycznych, szkolnych, wolnomularskich i innych, pochwał i rozpraw w Towarzystwa Przyjaciół Nauk, artykułów krytycznych, wydał: „O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski” (1815, 3 t.), „O wymowie i stylu” 1815, 4 t., główne jego dzieło, mało samodzielne i jednostronne, ale zawierające wiele trafnych zdań i poglądów), „Pochwały, mowy i rozprawy” (1816, 2 t.), „Podróż do Ciemnogrodu” (1820, 4 cz.) przeciw obskurantyzmowi (za dzieło to na żądanie duchowieństwa usunięty ze stanowiska ministra wyznań rel. i ośw. publ.).

Tłumacz Podróży sentymentalnej Laurence'a Sterne'a.

Ważniejsze utwory i mowy

1. Itinéraire des Glaciers de Chamonix, powst. 1774, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 254), pamiętnik wycieczki w Alpy Szwajcarskie w 1774
2. Mowa... na sesji sejmowej 23 października 1778, Warszawa (1778)
3. Voyage en Italie contenant l'histoire de l'Italie et le jugement sur les antiquités et sur les ouvrages des arts..., powst. 1779, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 245), zaginął po II wojnie światowej; dodatek obejmował fragm. podobnych wspomnień z roku 1774
4. Głos... na sesji dnia 21 października 1782 miany, (Warszawa 1782), przedr. zobacz poz. 40; wyd. także osobno mowę z 25 października 1782, przedr. jak wyżej; rękopisy: rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233)
5. Voyage en Italie et en Allemagne, powst. 1783, 1795-1797; rękopis: jak wyżej sygn. 256; fragm. wspomnień z lat 1783 i 1795-1797
6. Mowa... przy zdaniu sprawy z dwóch-letnich Rady czynności, na Sejmie Grodzieńskim r. 1784 dnia 20 Octobris miana, brak miejsca wydania (1784), przedr. zobacz poz. 40; wyd. także osobno mowę z 26 grudnia 1784; rękopisy: jak wyżej sygn. 233, 253 poz. 3 (z własnoręcznymi poprawkami autora)
7. Mowa przy obchodzie pamiątki W. M. W. W. N. Andrzeja Mokronowskiego... miana na zgromadzeniu W. W. N. dnia 26 grudnia 1784, Warszawa 1784, przedr. zobacz poz. 40; rękopis: jak wyżej sygn. 253 poz. 4; przekł. niemiecki: Lipsk 1786; wyd. następne: Warszawa 1788
8. Listy polskie pisane w roku 1785, wydane przez Jana Wit... cz. 1 (Lwów 1785); fragment pt. Popłoch na operze przedr. J. Jackl, "Teatr Narodowy 1765-1794", red. J. Kott, (Warszawa 1967), s. 651-652; autograf (czystopis i brulion) jak wyżej sygn. 95/2, (paszkwil antykrólewski w związku ze sprawą Dogrumowej; autorstwo ustalił E. Kipa; poprzednio przypisywano je Ignacemu Potockiemu
9. Voyage en Vesuve, powst. 1786, rękopis: jak wyżej sygn. 262 I; przekł. polski: M. L. Bernhard, "Meander" 1952 nr 10
10. Mowa na zgromadzeniu W. W. N. dnia 15 października 1786 przez N. P. W. M. B. S. P. miana, (Warszawa 1786), rękopis: jak wyżej sygn. 253 poz. 4
11. Mowa przy obchodzie pamiątki D. W. D. W. W. B. Stefana de Rieule, generał majora w wojsku Rzplitej przez N. P. W. M. B. S. P. dnia 13 listopada 1786 miana, (Warszawa 1786), rękopis: jak wyżej sygn. 253 poz. 4
12. Wieczory sejmowe, powst. 1786, rękopis: jak wyżej sygn. 240; redakcja druga skrócona pt. Rozmowy o sejmikach, sygn. 152, jest to pewien rodzaj pamiętnika z sejmu roku 1786
13. Myśli... o ogólnej poprawie rządu krajowego, brak miejsca wydania (około roku 1788); przekł. francuski (1789)
14. Mowa... miana przy oddaniu przez niego projektu Komisji Wojskowej na sesji sejmowej dnia 16 października 1788, (Warszawa 1788); przekł. francuski (1788); wydał ponadto inne mowy z Sejmu Czteroletniego: z 24 października i 22 listopada 1788; z 16 stycznia, 10 marca i 16 października 1789; z 20 września 1790; z 6 i 21 grudnia 1791; rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233)
15. List do publiczności... posła lubelskiego o rozrzuconych przeciw niemu paszkwilach, dat. 20 sierpnia 1789 w Warszawie; brak miejsca wydania (1789, jako dodatek do Gazety Warszawskiej)
16. List... do autora pisma pod tytułem Czamarka i sarafan, brak miejsca wydania (1791)
17. Pożytki z uchwalonego prawa zasad o przedaży starostw..., Warszawa 1792
18. Pochwała Józefa Szymanowskiego, miana w zgromadzeniu Przyjaciół Nauk... dnia 9 maja 1801, Warszawa 1801; przedr.: "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 1 (1802); w: J. Szymanowski: Wierszem i prozą pisma różne, wyd. T. Mostowski w: Pisma rozmaite współczesnych wierszem i prozą t. 1, Warszawa 1803, "Wybór Pisarzów Polskich" (pt. Opis życia i prac uczonych...); zobacz poz. 40; w: J. Szymanowski: Poezje, Wilno 1822; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233 II)
19. Umarły żyjący, czyli diabeł włoski. Komedioopera w 3 aktach, wyst. Warszawa 27 kwietnia 1803 (pt. Diabeł włoski, czyli nieboszczyk żyjący), autograf jak wyżej sygn. 246 I, k. 87-133; utwór przyznawany błędnie W. Bogusławskiemu (przez Estreichera i E. Szwankowskiego); pomyłkę tę prostował już J. W. Gomulicki, "Przegląd Humanistyczny" 1957 nr 2
20. Pochwała Grzegorza Piramowicza, miana w zgromadzeniu Przyjaciół Nauk... dnia 15 maja 1802, Warszawa 1802, przedr.: "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 2 (1803); zobacz poz. 40; "Polska krytyka literacka (1800-1918). Materiały" t. 1, Warszawa 1959; rękopis jak wyżej
21. O sztuce u dawnych. Wstęp, w którym rozbiór zarzutów czynionych przeciwko sztukom oraz wskazanie ich użyteczności. Rzecz napisana przez... czytana na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 5 maja 1803 r., "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 2 (1803) i osobno (Warszawa) 1803; przedr. we wstępie do poz. 31
22. Mowa... miana przy otwarciu Liceum Warszawskiego na dniu 2 stycznia 1805 r., (Warszawa) 1805; przedr. zobacz poz. 40; wersja francuska: rękopis Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233 I)
23. Mowa... miana przy zakończeniu popisu uczniów Liceum Warszawskiego na dniu 28 września 1808 r., Warszawa (1808); przedr. zobacz poz. 40
24. Mowa... na obchód uroczystości ustalenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk przez Fryderyka Augusta dnia 10 listopada 1808 r., Warszawa 1808; wyd. następne: Warszawa (1809); zobacz poz. 40; fragmenty przedr. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 2, Kraków 1901, s. 136-138
25. Pochwała walecznych Polaków w ostatniej wojnie poległych, czytana... na publicznym posiedzeniu Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk dnia 22 grudnia 1809, Warszawa 1810; przedr.: "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 8 (1812); zobacz poz. 40; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233 II)
26. Rozprawa o krytyce, czytana na publicznym posiedzeniu Królewskiego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk dnia 21 stycznia 1811 r., Warszawa 1811; przedr.: "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 9 (1816); zobacz poz. 40; "Polska krytyka literacka" jak wyżej poz. 20; w rękopisie jak wyżej sygnatura 237: raptularze do Rozprawy o krytyce (oraz:) Odpowiedź na krytykę Rozprawy o krytyce
27. Rozprawa o potrzebie ćwiczenia się w ojczystej mowie, służyć mająca za wstęp do pisma: O polskim języku, miana przy ukończeniu egzaminu Liceum Warszawskiego 2 września 1811, Warszawa 1811; przedr.: zobacz poz. 40; "Poradnik Językowy" 1912; rękopis jak wyżej sygn. 237
28. Rozprawa o języku polskim... czytana na posiedzeniach Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk w r. 1812, Warszawa (1812), przedr. "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 9 (1816); rękopis jak wyżej
29. Rozprawa o sztuce pisania, czyli o stylu, czytana na publicznym posiedzeniu Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dnia 7 stycznia 1813 r., Warszawa 1813, przedr. zobacz poz. 40; "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 10 (1817); rękopis jak wyżej sygn. 233 III, 242 poz. 29 (czystopis)
30. Mowa... miana w (dniu) Św. Jana, pod osobnym tytułem: Przesąd Zwyciężony na W∴ Krakowa, dnia 12 Mca 1go R∴ P∴ Ś∴ 5813, Kraków 1813; rękopis jak wyżej sygn. 253
31. O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski cz. 1-3, Warszawa 1815; cz. 1 wyd. też osobno, Warszawa 1815; do cz. 3 dołączono dodatek – zobacz Przekłady poz. 10; dzieło dedykowane żonie, Aleksandrze z Lubomirskich; we wstępie przedrukowano poz. 21; w rękopisie jak wyżej sygn. 258: Wypisy do dzieła...
32. O wymowie i stylu t. 1-4, Warszawa 1815-1816; redakcja 1. i 2. w rękopisach jak wyżej sygn. 231-232; dedykowane A. K. Czartoryskiemu; w tekście t. 2-4 liczne tłumaczenia, m.in. Przekłady poz. 1-9 oraz drobniejsze przekłady innych autorów takich jak: d'Aguesseau, Aischines, Bernardin de Saint-Pierre, Bourdaille, Bridane, Chamfort, de Chateaubriand, Fénelon, Fontenelle, de La Bruyère, Livius, Lucjan z Samostaty, Mme de Maintenon, Plinius Secundus, Plutarch z Cheronei, Raynal, l'abbé de Saint-Réal, Sallustius Crispus, Anneus Seneca, Mme de Sevigné i Voltaire
33. Rys chronologii, religii, języka, nauk, ludności, rządu, handlu, obyczajów, zwyczajów, sztuk, pomników i celniejszych wynalazków Chińczyków... Z źródłowych pisarzy zebrany, "Pamiętnik Warszawski" t. 1-3 (1815)
34. Projekt do urządzenia hierarchii akademicznej w krajach Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1815, (współautor: W. Surowiecki)
35. Pochwała Ignacego Krasickiego, powst. 1815, "Pamiętnik Warszawski" t. 4 (1816); przedr.: zobacz poz. 40; w: I. Krasicki: Myszeis, Wilno 1817; w: I. Krasicki: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Paryż 1818
36. Świstek krytyczny, "Pamiętnik Warszawski" 1816-1818, wyd. następne: wybór oprac. E. Kipa, Wrocław (1955) "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 154 (razem z poz. 45); fragmenty przedr. J. Lipiński w: Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów, 1815-1819, Wrocław 1956 "Materiały z Dziejów Teatru w Polsce" nr 4; w rękopisie Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 239): Kompozycje i bruliony Świstka
37. Uwagi wieśniaka nad krytyką Kopciuszka; Wieśniak do redaktora "Gazety Warszawskiej"; Dalsze uwagi wieśniaka; "Gazeta Warszawska" 1816 nr 19-21 (dodatek); rękopis jak wyżej sygn. 242 poz. 15-17, (podpisane: W.)
38. Mowa pogrzebowa Józefa Księcia Poniatowskiego... na obchód pogrzebu jego w Krakowie... na zgromadzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk czytana dnia 30 mca kwietnia r. 1816, brak miejsca wydania (1816); przedr.: zobacz poz. 40; "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 11 (1817); rękopis jak wyżej sygn. 233, 243 poz. 9; przekł. niemiecki: Opole 1826
39. Mowa przy oddaniu medalu ks. Onufremu Kopczyńskiemu... miana... d. 30 listopada 1816 r., (Warszawa) 1816; przedr. "Pamiętnik Warszawski" t. 7 (1817)
40. Pochwały, mowy i rozprawy cz. 1-2, Warszawa 1816; zawartość cz. 1: Dedykacja do Aleksandra Potockiego; Przedmowa; poz. 7, 18, 20, 24-25, 35, 38; Mowa przy złożeniu w grobie Wilanowskim... zwłok Ignacego hr. Potockiego (rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych – Archiwum Wilanowskie, sygn. 233 II 5); Mowa miana przy wyprowadzeniu ciała hr. Adama Potockiego (rękopis jak wyżej sygn. 233, 253 poz. 1) – cz. 2: Objaśnienie o sejmie zwanym Biskupa Krakowskiego (rękopis jak wyżej sygn. 236 poz. 5); poz. 4, 6, 22-23, 26-27, 29; Przymówienie się w Izbie Poselskiej na sesji dnia 31 października r. 1782 (rękopis jak wyżej sygn. 233 I 12); Mowa przy zamknięciu egzaminu... 1815; Rozprawa o medalach mianowicie urzędowych w względzie ich użyteczności i sztuki (rękopis jak wyżej sygn. 237 poz. 4, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3009); Rozprawy o języku, wymowie i literaturze polskiej (tu m.in.: Przesłanie... B. Lindemu; fragm. w rękopisie Archiwum Główne Akt Dawnych – Archiwum Wilanowskie, sygn. 237)
41. Pochwała Tadeusza Czackiego... czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk dnia 15 stycznia 1817, Warszawa (1817); przedr. "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 12 (1818); rękopis jak wyżej sygn. 233 II
42. Mowa... prezydującego w Senacie, miana w dzień otwarcia Sejmu 15/27 marca 1818, (Warszawa 1818); wersja francuska: (Warszawa 1818); wyd. także osobno mowy z: 28 marca oraz 3, 6, 27 kwietnia 1818; rękopisy jak wyżej sygn. 233 I
43. Rozprawa o duchu pism Machiawela z uwagi nad zapytaniem: czyli się z wiekiem świat pogarsza? Czytana... na posiedzeniu publicznym dnia 4 maja 1818 r., "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 12 (1818); "Pamiętnik Warszawski" t. 11 (1818); w rękopisie Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 237): Krótki rozbiór dzieła Machiawela o książęciu; przekł. rosyjski (1819)
44. Żyd nie Żyd? Odpowiedź na "Głos ludu izraelskiego", (Warszawa 1818); czystopis jak wyżej sygn. 244; wyd. anonimowe; polemika z K. Surowieckim
45. Podróż do Ciemnogrodu przez autora Świstka krytycznego t. 1-4, Warszawa 1820; wyd. następne: oprac. E. Kipa, Wrocław (1955) "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 154 (razem z poz. 36); fragmenty przedr. H. Hinz, A. Sikora w: Polska myśl filozoficzna. Oświecenie – Romantyzm, (Warszawa 1964); brulion cz. 1 i fragmenty cz. 3 w rękopisach jak wyżej sygn. 241; utwór ten wywołał m.in. napastliwą polemikę K. Surowieckiego
46. Pochwała Tadeusza Matuszewicza... czytana na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk... dnia 3 maja 1820 r., Warszawa (1820), przedr. "Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk" t. 14 (1821); rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 233 II)
47. Mowa... do Tronu, miana na posiedzeniu połączonych Izb, dnia 13 września 1820, (Warszawa) 1820; wyd. także osobno mowę z 13 października 1820
48. Lettre d'un Polonais à M. l'abbè Ciampi... concernant une médaille que l'Université de Varsovie a fait frapper pour éterniser l'époque de son établissement, (Warszawa 1821)
49. Sen, czyli sąd Bielawskiego, ogłaszany błędnie pod nazwiskiem Trembeckiego od wyd.: S. Trembecki: Poezje t. 2, Warszawa 1820 (1821); autograf: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 238 k. 6-10); utwór pisany proza
50. Kantata na dzień urodzin Hilarego Siemianowskiego, autograf jak wyżej sygn. 246 I k. 21-27
51. Zejście Bielawskiego do prewetu. Opera w 1 akcie, ogł. R. Kaleta w: Anegdoty i sensacje obyczajowe, Warszawa 1958, s. 52-55; autograf jak wyżej sygn. 246 I k. 10-12
52. Cyrce i Ulisses, czyli bydlęta. Opera buffo; autograf jak wyżej sygn. 246 I s. 42-55
53. (Wiersze z różnych lat), rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 235, 246, 250-251); indeks alfabetyczny zawartych tam 182 wierszy oprac. J. Rudnicka: Informacja o wierszach S. K. Potockiego, "Pamiętnik Literacki" rocznik 55 (1964), zeszyt 2; spośród nich opublikowano dotychczas: Myśl o poezji (1803) jako utwór Węgierskiego, Napis na dom wiejski (1803) jako utwór Niemcewicza, Duma o panu Moratorym (1816), Strumyki (1822), Moja satyra (1955), Moje pierwsze w życiu wiersze (1955), Banialuka (1957), Krytyka na aktorów warszawskiego teatru (1957), Obiady czwartkowe (1958), Na wiersz Miera do niego (1962), Wiersz do Grzegorza Piramowicza (1966), Wiersz do krajczyny Potockiej (1969)
54. Prace z historii polskiej i starożytnej, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 236, 249)
55. Rozprawy i odpowiedzi na krytyki, rękopis jak wyżej sygn. 237
56. Myśli i fragmenta, rękopis jak wyżej sygn. 238
57. Pisma o literaturze, rękopisy jak wyżej sygn. 242-244, 250
58. Mowy i pisma polityczne, rękopisy jak wyżej sygn. 248, 253
59. O architekturze wiejskiej. Projekt dzieła, rękopis jak wyżej sygn. 255 (brulion i czystopis)
60. O sztuce u dzisiejszych tudzież biografie sztycharzy i malarzy, rękopis jak wyżej sygn. 257 (fragm. brulionu oraz materiały bio- i bibliograficzne.

Utwory swe ogłaszał także w czasopismach: Astrea, Gazeta Warszawska, Pamiętnik Warszawski (od roku 1815), Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.

Niektóre pisma Potockiego związane z jego działalnością w Towarzystwie Przyjaciół Nauk ogłosił a. Kraushar w: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 1-8, Kraków 1900-1906 – stąd też Myśli o projekcie nowego dzieła historii polskiej przedr. M. H. Serejski w: Historycy o historii. Od A. Naruszewicza do S. Ketrzyńskiego, Warszawa 1963.

Przekłady

1. J. B. Massillon: Wyciąg z kazań Massyliona, wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 29-49; tamże i w dalszych tomach przekłady fragmentów z jego pism
2. J. Mascaron, E. Fléchier: Wyjątki z Mascarona i Flesziera, wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 60-70; tamże i w dalszych tomach przekłady fragmentów z jego pism
3. J. B. Bossuet: Wypisy z mów pogrzebowych..., wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 71-98; w dalszych tomach przekłady fragmentów z jego pism
4. J. F. Laharpe, A. L. Thomas: Wypisy z pochwał..., wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 274-316
5. G. L. L. de Buffon: Mowa... o sztuce dobrze pisania, wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 316-332; tamże i w dalszych tomach przekłady fragmentów z jego pism
6. J. J. Rousseau: Mowa... o sztukach i naukach, uważana jako wzór wymowy, w rodzaju moralnym, filozoficznym i politycznym, wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, s. 337-391; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 234 I); w t. 4 fragm. przekładów z innych jego pism, na s. 390 fragm. z Emila
7. P. Cornelius Tacitus: (Fragm. Historii), wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 2, 4; rękopis jak wyżej sygn. 234 I
8. Demostenes: (Fragm. z mowy o koronie); Filipika, VI; wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 3, s. 89-92, 104-138, 157-178
9. M. Tullius Cicero: Wyciąg z mów Cycerona przeciwko Werresowi; Wyciąg z mów Cycerona przeciwko Katylinie; Mowy Cycerona za Murenną i Archiaszem; Mowy Cycerona za Sekscjuszem, Milonem i in., wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 32, t. 3, s. 357-520; rękopis jak wyżej sygn. 234 I; tamże w t. 4 dwa listy do Attyka i inne fragm.
10. C. Plinius Secundus: Wyjątki co do sztuk z trzech rozdziałów Historii naturalnej Pliniusza, ściągające się do malarstwa i snycerstwa u dawnych, Warszawa 1816; dodatek do cz. 3 dzieła: O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski (wyd. zobacz Ważniejsze utwory i mowy poz. 31)
11. Q. Horatius Flaccus: (Ody wybrane), rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 234 I, 246, 250); w rękopisie sygn. 247: przekł. francuskie oraz streszczenia i omówienia
12. J. P. Florian: Galatea ks. 1, autograf jak wyżej sygn. 234 II, s. 145-175
13. J. Macpherson: Fingal, poema Osjana, Pieśń 1; Wojna Inistony i in.; rękopis jak wyżej sygn. 234 II; tamże streszczenia poematów
14. J. J. Rousseau: Nowa Heloiza. Listy 1-6, autograf jak wyżej sygn. 238, s. 61-113.

Ponadto wiele jego drobnych przekładów rozrzucone jest w poz. 32 Ważniejszych utworów i mów oraz w rękopisach, m.in. fragmenty przekł. powieści: L. Sterne: Wojaż sentymentalny we Francji (sygn. 238, s. 281-287); Voltaire: Kandyd albo najlepszość (sygn. 235, s. 19-20); Voltaire: Żadyg (sygn. 238, s. 81-880.

Prace edytorskie

1. Zbiór uchwał i ogólnych urządzeń Izby Edukacyjnej od czasu jej ustanowienia, to jest od 26 stycznia 1807 do 14 lutego 1809 r. (przez J. W. Komendanta Jeneralnego Korpusów Kadeckich... wraz z Izbą Edukacyjną ułożone i w jedno zebrane), Warszawa 1809; główny wkład edytorski włożył tu J. Lipiński, ówcześnie sekretarz Izby Edukacyjnej.

Listy i materiały

1. Do przyjaciół bruliony odpowiedzi z lat 1771-1777, m.in. do braci: Ignacego, Jana, Jędrzeja; kuzyna Aleksandra; Katarzyny Kossakowskiej; J. Bielawskiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 261), porównaj poz. 21
2. Do żony, Aleksandry z Lubomirskich z lat 1785-1808; rękopis jak wyżej sygn. 262 I-II – do S. Sz. Potockiego z roku 1788, rękopis: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie (Archiwum Sanguszków, sygn. 771)
3. Do brata, Ignacego, z lat: 1789-1790, 1792-1794, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279 b V, VII; 280 poz. B5) – do brata, Jerzego, z 15 stycznia 1790, rękopis (odpis): Lw. Państw. Nauk. Bibl. (Ossolineum, sygn. 1848/I
4. Do Stanisława Augusta raport z misji do Jass w styczniu 1792 (przekł. z francuskiego), z rękopisu Archiwum Głównego Akt Dawnych (Zbiór Popielów, vol. 392) ogł. i przełożył J. Łojek w: Rok nadziei i rok klęski, 1791-1792. Z korespondencji Stanisława Augusta z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Deboli, (Warszawa) 1964
5. Do syna, Aleksandra, z lat 1798-1821, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 263 I-II)
6. Korespondencja z Komisją Rządzącą z okresu: 7 sierpnia – 23 września 1807, wyd. H. Konic w: Materiały do dziejów Komisji Rządzącej. Korespondencja Komisji z delegatami do Drezna, Ludwikiem Gutakowskim i S. Potockim, Warszawa 1910, "Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydział I" nr 1
7. Do Napoleona I, króla saskiego Fryderyka Augusta, ministrów francuskich i in. bruliony z lat 1807-1810, ponadto kilka brulionów listów wcześniejszych: do K. Ustrzyckiego z roku 1782, do J. Bielawskiego; rękopis jak wyżej sygn. 249
8. Korespondencja z Fryderykiem Augustem i ministrem saskim hr. K. de Bose z roku 1807; rękopis jak wyżej sygn. 109
9. Korespondencja z S. Brezą z lat 1807-1813; rękopis jak wyżej sygn. 266 I-VI
10. Korespondencja z J. Wybickim z lat: 1807-1809, 1814-1815; fragmenty ogł. A. M. Skałkowski w: Archiwum Wybickiego T. 2 (1802-1822), Gdańsk 1950 – do J. Albertrandiego z 15 maja b.r., rękopis: Lw. Państw. Nauk. Bibl. (Zbiory Baworowskich, sygn. 1075/III)
11. Do J. S. Bandtkiego z lat 1809-1821, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874
12. Korespondencja z roku 1810, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3757
13. Korespondencja z I. Sobolewskim z lat 1816-1820, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 267)
14. Do T. Wasilewskiego z roku 1817, rękopis: Ossolineum, sygn. 4364/III
15. Do S. Wodzickiego z roku 1817, rękopis: Ossolineum, sygn. 6642/III
16. Korespondencja z lat 1817-1820 w sprawie bibliotek publicznych, ogł. M. Łodyński w: Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807-1831), Wrocław 1958 "Książka w Dawnej Kulturze Polskiej" nr 8
17. Korespondencja w sprawie Uniwersytetu Warszawskiego z lat 1818-1820, fragmenty ogł. J. Bieliński w: Królewski Uniwersytet Warszawski t. 1-3, Warszawa 1912
18. Do S. B. Lindego, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3468; zobacz także poz. 16, 24
19. Korespondencja z Janem Śniadeckim, rękopis: Biblioteka PAN Kraków (odpisy ze Zbiorów Jaszuńskich); zobacz także poz. 31
20. Odpisy korespondencji dyplomatycznej. Teki W. Kalinki, t. 7, rękopis: Ossolineum, sygn. 6851/I
21. Od przyjaciół z lat 1771-1777, m.in. od: braci, K. Kossakowskiej, F. Oraczewskiego, A. Popławskiego, K. J. Skrzetuskiego, K. Ustrzyckiego; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 260); fragm. z listów Ustrzyckiego cyt. K. Wierzbicka-Michalska: Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Wrocław 1967 "Studia z Dziejów Teatru w Polsce" nr 5, s. 234; porównaj poz. 1
22. Od różnych osób z lat: 1786-1787, 1803-1812, 1814-1820; rękopis jak wyżej sygn. 265 I-VIII; list od V. Brenny z 21 września 1789 ogł. S. Lorentz, "Biuletyn Historii Sztuki" 1950 nr 1/4 i nadb.; list od T. Mostowskiego z 4 marca 1807 ogł. J. Platt, "Ze skarbca kultury" 1960, zeszyt 1 (12); list od J. S. Bandtkiego z 24 kwietnia 1812, od J. Wybickiego z 1 września 1815 i od J. U. Niemcewicza z 22 czerwca 1816; ogł. J. Rudnicka w: Biblioteka Wilanowska. Dwieście lat jej dziejów (1741-1932), Warszawa 1967
23. Od różnych osób z lat 1788-1792, rękopis jak wyżej sygn. 264 – list od I. Krasickiego z 12 listopada 1789 wyd. Z. Goliński, M. Klimowicz, R. Wołoszyński w: Korespondencja I. Krasickiego t. 2, Warszawa 1958 – list od J. Jasińskiego z 13 czerwca 1792 ogł. E. Kipa, "Pamiętnik Literacki" rocznik 42 (1951), zeszyt 2, s. 482 – od G. Piramowicza, rękopis: Biblioteka Narodowa (depozyt prezydenta, pudło V); zniszczony w roku 1944
24. Od członków rządu z lat 1807-1813, m.in. od J. S. Bandtkiego, S. B. Lindego, F. Łubieńskiego, K. Hebdowskiego, T. Matuszewicza, T. Mostowskiego, J. U. Niemcewicza, S. Staszica, J. Wybickiego; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 268 I-III)
25. Od książąt, ministrów, generałów zagranicznych z lat 1807-1821, m.in. od w. ks. Konstantego, rękopis jak wyżej sygn. 269
26. Od cudzoziemców z lat 1807-1821, rękopis jak wyżej sygn. 270
27. Od Fryderyka Augusta saskiego 6 listów z lat 1809-1815 i od Aleksandra I list z 13/25 maja 1821; rękopis jak wyżej sygn. 173
28. Od różnych osób, w papierach T. Czackiego, rękopis jak wyżej sygn. 136
29. Od różnych osób, z lat 1814-1820 w sprawach Wydziału Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, m.in. od: F. Bentkowskiego, Jędrzeja Śniadeckiego, A. Wołłowicza; rękopis jak wyżej sygn. 271; fragmenty ogł. E. Kipa we wstępie do: Podróż do Ciemnogrodu, Wrocław (1955) "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 154
30. Od P. Maleszewskiego z roku 1819, rękopis znajdował się w Bibliotece Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
31. Od Jana Śniadeckiego, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140; zobacz także poz. 19
32. Od J. U. Niemcewicza, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie sygn. 293, także w zbiorach sygn. 263, 268, 271); porównaj poz. 24
33. Wydatki... z podróży do Francji, Włoch i Niemiec z l. 1772-1774, rękopis jak wyżej sygn. 225 I
34. Notaty i rachunki z podróży po Włoszech, w jęz. francuskim z lat 1774/1775; rękopis: Biblioteka Narodowa (Archiwum Wilanowskie, sygn. 440, 857); zniszczone w roku 1944
35. Pamiętnik interesów..., rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Gospodarcze Potockich); fragmenty ogł. S. Lorentz w: Natolin, Warszawa 1948; "Roczniki Historii Sztuki" t. 1 (1956), s. 292 i następne
36. Teki z rysunkami, projektami i planami architektonicznymi; rękopis: Biblioteka Narodowa
37. Katalog obrazów i etrusków, powstał około roku 1800, uzupełniony w roku 1808; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie sygn. 748 qu); zniszczone w roku 1944
38. Katalog medalów i inne pisma z tej materii, rękopis jak wyżej sygn. 259.

Potocki jako historyk i teoretyk sztuki

Przedstawienie osoby Stanisława Kostki Potockiego jako historyka i teoretyka sztuki to przede wszystkim wydobycie z dorobku myśli naukowej tego autora rozważań, które ukazują jego poglądy na sztukę w oparciu o wiedzę historyczną i znawstwo twórczości artystycznej. To także argumentacja tezy wysuwanej przez licznych pisarzy, określającej Stanisława Potockiego mianem „ojca” polskiej archeologii i historii sztuki. Badając twórczość Stanisława Kostki Potockiego możemy określić go mianem historyka sztuki. Jan Białostocki podkreśla, że sztuka – jako nowa dyscyplina humanistyczna – została rozwinięta poprzez wiedzę o kulturze antycznej i wskazuje on Winckelmana jako autora pierwszej książki o tytule zawierającym nazwę nowej dyscypliny. Potocki tłumacząc dzieło Winckelmana na język polski dokonał wielu przeróbek uzupełniających i dodał wiele własnych przemyśleń, stając się tym samym pierwszym badaczem polskim o trwałych zasługach i oryginalnych osiągnięciach dla sztuki starożytnej. Starzyński odwołując się do dzieła Potockiego poświęconego dziejom sztuki starożytnej, które miało objąć powszechną historię sztuki od czasów najdawniejszych aż do schyłku XVIII wieku twierdzi, że Potocki ze względu na skalę zamierzenia, solidność zastosowanej metody badawczej oraz świadomość naukowych kryteriów, w pełni zasłużył na miano pierwszego polskiego historyka sztuki. Przedstawienie Potockiego jako historyka sztuki to także wskazanie na pionierski charakter przedsięwzięcia Potockiego podejmującego zamiar napisania książki o „sztukach nadobnych”, usiłującego dać przekonywującą odpowiedź na pytanie, „czyli takowy przedmiot jest godny narodowej baczności”. Zdaniem Starzyńskiego Potocki odwołuje się więc do argumentu ideowo-politycznego stwierdzając, że w kultywowaniu sztuk należy widzieć mocną ostoję panującego porządku społecznego. Mówiąc o Potockim jako historyku sztuki należy także podkreślić silny nacisk, jaki nasz autor kładzie na historyczne uwarunkowania zjawisk artystycznych z uwzględnieniem warunków geograficznych i klimatycznych. Starzyński zwraca uwagę, że jest to jeden z błędów wytykanych Winkelmanowi, że zamierzając napisać prawdziwą historię sztuki, ograniczył się do przedstawienia samego tylko „systematu sztuki starożytnej”. Potocki w miarę swych sił i dostępnych materiałów próbował zaradzić tym brakom Winkelmanna, samodzielnie wprowadzając nowe rozdziały poświęcone sztuce Egiptu, Asyrii, Babilonu, a nawet Indii i Dalekiego Wschodu. Potocki zasługuje na miano historyka sztuki również dlatego, że w swej metodzie opisu ujawnia on zdolność rozpatrywania dzieła sztuki w pełnym powiązaniu z epoką; poprzez najdrobniejszy przedmiot archeologii czy historii sztuki dostrzegał on żywego człowieka danej epoki. O systematycznie zorganizowanym warsztacie naukowym historyka sztuki świadczy także stworzony przez Potockiego zbiór grafiki, który miał charakter planowanej dokumentacji dzieła naukowego. Ważnym akcentem nowoczesności warsztatu naukowego omawianego autora jako historyka sztuki była również podkreślana przez niego zasada autopsji, polegająca na naocznym badaniu dzieł sztuki w tych warunkach lokalnych, którym niegdyś zawdzięczały swe powstanie. Potocki krytykuje metodę badawczą Montfaucon`a, który oddalony od skarbów starożytności, pisze o nich z pamięci lub widząc je cudzymi oczami. Sam natomiast każe odrysowywać szczegóły architektoniczne, jak kapitele, bazy kolumn zachowanych z danej epoki, nie zapomina o pomiarach w terenie. Bernhard wskazuje na prace wykopaliskowe prowadzone przez Potockiego, który opiera swe teorie naukowe na przeprowadzonym doświadczeniu. Tutaj warto podkreślić ewolucję poglądów omawianego autora, początkowo nie odbiegające niczym od innych działających polskich miłośników antyku, od dekorowania wazami biblioteki, do udostępnienia zbiorów publiczności w 1805 r., do wyeksponowania antycznej ceramiki w układzie historycznym. Stanisław Kostka Potocki zasługuje również na miano teoretyka sztuki, gdyż był on znawcą twórczości artystycznej. Starzyński zaznacza, że omawiany autor swą estetykę, wywodzącą się z racjonalistycznych założeń oświecenia, łączył z szeroko pojętą praktyką sztuki, co wyrażało się nie tylko w samodzielnym projektowaniu architektonicznym (około roku 1788 projektował fasadę warszawskiego kościoła pw. Świętej Anny), ale i w świadomym prowadzeniu polityki kulturalnej, w kolekcjonerstwie oraz w osobistej, trafnej na ogół inicjatywie na polu krytyki, szkolnictwa i organizacji życia artystycznego . Krytykując Winckelmana Potocki, stawiając sobie wysokie wymagania naukowo-badawcze, w pełni był świadom, że jego praca powinna służyć życiu i rozwojowi współczesnej kultury artystycznej polskiego odbiorcy . Starzyński zwraca również uwagę na doniosłą rolę Potockiego w realizacji programu rozwoju kultury i sztuki narodowej, który zarysował się dość wyraźnie w ostatniej ćwierci XVIII w. i któremu sztuka polska w znacznej mierze zawdzięcza swój wspaniały realistyczny rozkwit w XIX stuleciu. Działalność Stanisława Kostki Potockiego jako historyka i teoretyka sztuki, wniosła do dorobku estetyki oświecenia wiele osobistych akcentów, przyczyniając się do powstania naukowego poglądu na sztukę, a w samej twórczości do rozwoju realizmu i sztuki narodowej. Potocki tworząc własny system poglądów na sztukę, nie uniknął ograniczoności arystokratycznego estety, ale dziś możemy wydobyć w sposób słuszny i niezawodny zdrowe ziarno zawarte w myślach naukowych Potockiego.