Stanisław Tomkowicz

Stanisław Tomkowicz (ur. 27 maja 1850 w Krakowie, zm. 11 marca 1933 w Krakowie) – konserwator zabytków, historyk sztuki, wieloletni redaktor krakowskiego „Czasu”. Syn ziemianina Apoloniusza i Marii z Wężyków, wnuk Franciszka Wężyka, pisarza, tłumacza i posła na sejm warszawski, młodszy brat Jana, studenta wydziału lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, poległego 17 lutego 1863 w bitwie o Miechów, oficera Żuawów Śmierci Franciszka de Rochebrune’a.

W 1869 kończy Gimnazjum Św. Anny i rozpoczyna studia germanistyczne u ks. prof. Tomasza Bratranka na Uniwersytecie Jagiellońskim, uzupełniane na uniwersytetach w Berlinie i Lipsku, ukończone w 1874 tytułem doktora filozofii za pracę „Barbara Radziwiłłówna u historyków, w rzeczywistości i poezji”.

W 1874 został członkiem Komisji do Badania Historii Sztuki Akademii Umiejętności, od 1882 do 1892 pełnił obowiązki sekretarza tej Komisji. W latach 1883-1885 redagował czasopismo „Przyjaciel Sztuki Kościelnej”.

W 1886 zabiera głos w dyskusji, toczącej się na forum Akademii Umiejętności, o organizacyjno-prawnym kształcie państwowej opieki nad zabytkami w Galicji. Zgłasza wiele innowacyjnych postulatów, wynikających z gruntownej znajomości analogicznych unormowań oraz praktyki konserwatorskiej w wiodących krajach Europy Zachodniej. Od 1887 do 1895 obejmuje honorowo (niepłatne) stanowisko rządowego ck konserwatora zabytków w IV okręgu konserwatorskim Galicji Zachodniej (powiaty krośnieński, jasielski, gorlicki, grybowski, sądecki, limanowski, nowotarski). W toku urzędowania prowadzi jednocześnie gruntowne prace terenowe i archiwalne nad pionierskimi w skali Polski topograficznymi inwentarzami zabytków dla poszczególnych powiatów. Dwa z tych inwentarzy (obejmujące powiaty grybowski i gorlicki ) publikuje w 1900 roku. Pozostałe – przechowane w rękopisach – dopiero po upływie wieku wydane zostały drukiem (powiat jasielski, krośnieński, sądecki, limanowski (w przygotowaniu), stanowiąc dzisiaj niezwykle cenne źródło najwcześniejszych informacji o często nieistniejących już zabytkach sztuki.

Od 1889 do 1891 Tomkowicz bierze czynny udział w pracach tzw. Komitetu Parafialnego, nadzorującego prace konserwatorskie i restauratorskie w Kościele Mariackim w Krakowie, w toku których wnętrze otrzymało nową polichromię pędzla Jana Matejki (przy udziale m.in. S. Wyspiańskiego i J. Mehoffera).

W 1890 kandyduje do Rady Państwa w Wiedniu – Koła Polskiego, jednak mandatu nie uzyskuje. Od 1891, oprócz pracy w swoim okręgu konserwatorskim, zastępuje w urzędowaniu prof. Józefa Łepkowskiego – konserwatora Krakowa i powiatu krakowskiego (do śmierci profesora 27 lutego 1894). Następnie obejmuje jego okręg konserwatorski, pełniąc funkcje ck konserwatora krakowskiego do 1914 roku, czego efektem jest m.in. topograficzny inwentarz zabytków powiatu. W tym samym 1894 Tomkowicz zostaje zastępcą przewodniczącego Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej (prof. Mariana Sokołowskiego), ponadto – członkiem korespondentem Akademii Umiejętności.

W latach od 1893 do 1912 pełni funkcję kuratora krakowskiej Fundacji Helclów dla zubożałych i chorych starców.

W 1896 jest jednym z członków założycieli Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Od 1900 do 1914 pełni urząd przewodniczącego Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. W 1908 zostaje obrany członkiem czynnym Akademii Umiejętności, która w tym samym roku honoruje go Nagrodą z Fundacji im. Probusa Barczewskiego za monumentalne dzieło „Zabudowania Wawelu i ich dzieje”. Tomkowicz współzawodniczył o tę nagrodę z historykiem Szymonem Askenazym, co dało asumpt Boyowi do dowcipnej fraszki „O tem, co w Polszcze dziejopis mieć winien”.

Od 1911 do 1913 Tomkowicz kieruje pracami inwentaryzacyjnymi zabytków sztuki Ordynacji Zamoyskiej (4 powiaty). Od 1911 do 1933 pełni funkcję przewodniczącego Komisji Badania Historii Sztuki w Polsce Akademii Umiejętności (po 1918 – Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności). W latach 1918 do 1926 czynny jest jako dyrektor Wydziału II Filozoficzno-Historycznego PAU, zaś od 1928 do 1933 – dyrektor Wydziału I Filologicznego PAU.

Członek wszystkich tzw. Komitetów Wawelskich – ciał opiniodawczych, kierujących i nadzorujących prace konserwatorskie przy zabytkach Wzgórza Wawelskiego (zob. liczne publikacje Tomkowicza informujące o postępach i zakresie prowadzonych robót).

Od 1919 roku – członek honorowy Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, od 1920 – członek czynny Towarzystwa Naukowego we Lwowie, od 1930 – członek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

W trakcie uroczystego jubileuszu osiemdziesiątych urodzin wyróżniony za szczególne dokonania konserwatorskie m.in. medalem bitym w srebrze, projektu Karola Hukana (zob. fotografię Tomkowicza z profilu oraz awers i rewers tego medalu).

13 marca 1933 – uroczysty pogrzeb S. Tomkowicza na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (zob. fot. epitafium), poprzedzony nabożeństwami żałobnymi w kościołach Św. Anny i Mariackim.

8 maja 1933 – uroczyste odsłonięcie tablicy epitafijnej na południowej ścianie Kościoła Mariackiego (tablicę zdobi brązowy relief Zmarłego, dłuta K. Hukana.).

16 czerwca 1933 – posiedzenie komisji Muzeum Narodowego w Krakowie w sprawie legatu testamentowego S. Tomkowicza, którym Zmarły ofiarował muzeum cenne obrazy, zbiór zabytkowej porcelany i szkła, wyroby rzemiosła artystycznego, trzy XVIII-wieczne fortepiany, rękopisy, setki planów architektonicznych, kilka tysięcy fotografii zabytków i in. Dwa lata wcześniej, do zbiorów Muzeum Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (dziś Muzeum UJ) Tomkowicz przekazał siedem cennych szkicowników i rysunków terenowych autorstwa uczniów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (m.in. S. Wyspiańskiego, J. Mehoffera, Stefana Matejki, Karola Polityńskiego, Karola Maszkowskiego) z wycieczek naukowo-artystycznych po zabytkach Galicji, organizowanych i prowadzonych przez prof. Władysława Łuszczkiewicza w latach 1889-1891.

Tomkowicz jest autorem co najmniej 625 prac opublikowanych drukiem. W zdecydowanej większości poświęcił je kwestiom inwentaryzacji, opieki i ochrony zabytków, monograficznym ujęciom pojedynczych dzieł sztuki i pomników architektury, kalendariom prowadzonych robót konserwatorskich, rozległym i erudycyjnym studiom na kulturą renesansu i baroku, a także bieżącym wydarzeniom artystycznym i zagadnieniom społeczno-kulturalnym.

Za swe zasługi S. Tomkowicz odznaczony został Komandorią Orderu Polonia Restituta oraz papieskim Krzyżem Komandorskim Orderu Św. Grzegorza. Jerzy Remer, Generalny Konserwator RP, podsumował omówienie sylwetki Tomkowicza słowami: Konserwatorstwo polskie zawdzięcza mu swój sztandar, wiarę, wiedzę i czyn.