Władysław I Łokietek

Władysław I Łokietek (ur. między 3 marca 1260 a 19 stycznia 1261, zm. 2 marca 1333 w Krakowie) – książę na Kujawach Brzeskich i Dobrzyniu 1267-1275 (pod opieką matki), udzielne rządy razem z braćmi 1275-1288, książę brzeski i sieradzki 1288-1300, książę sandomierski 1289-1292, 1292-1300 lennik Wacława II, regent w księstwie dobrzyńskim 1293-1295, książę łęczycki 1294-1300, książę wielkopolski i pomorski 1296-1300, na wygnaniu w latach 1300-1304, od 1304 w Wiślicy, od 1305 ponownie w Sandomierzu, Sieradzu, Łęczycy i Brześciu, od 1306 w Krakowie i zwierzchnictwo nad księstwami: inowrocławskim i dobrzyńskim, 1306-1308/1309 na Pomorzu, od 1314 w Wielkopolsce, od 20 stycznia 1320 roku król Polski (był pierwszym władcą Polski koronowanym w Krakowie, w katedrze wawelskiej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława), od 1327 zamiana Sieradza i Łęczycy na Inowrocław i Dobrzyń, w 1329 utrata ziemi dobrzyńskiej, w 1332 utrata Kujaw.

Tytuł królewski

Wladislaus, Dei gracia, Rex Polonie, nec non Terrarum Cracovie, Sandomirie, Lancicie, Cuyavie, Siradieque Dominus et Heres.

Tłumaczenie: Władysław z Bożej łaski król Polski, pan i dziedzic ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, Kujaw i ziemi sieradzkiej.

Władysław Łokietek był trzecim pod względem starszeństwa synem Kazimierza I kujawskiego, a najstarszym z jego trzeciego małżeństwa z Eufrozyną, księżniczką opolską. Imię otrzymał po swoim wuju, bracie matki, księciu opolskim Władysławie. Już we współczesnych źródłach występuje z przydomkiem Łokietek (w źródłach obcych w formie niezdrobniałej:Łokieć). Genezę tego przydomka, jako wynikającego z niskiego wzrostu Władysława, tłumaczy jednak dopiero w XV wieku Jan Długosz.

Władysław księciem na Kujawach i w ziemi łęczyckiej (1267-1288)

Gdy Łokietek miał 7 lat, w 1267 roku zmarł jego ojciec, w związku z czym wraz z młodszym rodzeństwem znalazł się pod opieką matki sprawującej regencję w ich imieniu na obszarach, których nie zagarnęli starsi bracia Łokieteka, tj. na Kujawach Brzeskich oraz w ziemi łęczyckiej i dobrzyńskiej. Po śmierci ojca Łokietek wyjechał do Krakowa na dwór swojego bliskiego krewnego Bolesława V Wstydliwego. Samodzielne rządy nad dzielnicą objął w 1275. Początkowo władzę sprawował w tzw. niedziale, tj. wspólnie ze swoimi młodszymi braćmi Kazimierzem II i Siemowitem, by w 1287 lub 1288 w wyniku podziału zostać księciem brzeskim i objąć w 1288 po swoim bracie przyrodnim Leszku Czarnym władzę w księstwie sieradzkim.

Z okresu sprzed 1288 zachowało się niewiele śladów działalności Władysława. W 1273 brał udział w arbitrażu Bolesława Pobożnego mającym pogodzić go i jego matkę Eufrozynę z Krzyżakami. Natomiast w październiku 1277 tereny, będące we władaniu młodych Kazimierzowiców zostały najechane przez Litwinów, którzy po uprowadzeniu jeńców i zagarnięciu łupów bez przeszkód powrócili na Litwę. Była to cena, jaką musieli zapłacić synowie Eufrozyny za bycie protegowanymi Bolesława Wstydliwego, będącego w tym czasie w przeciwnym obozie politycznym (proczeskim) niż książę mazowiecki Konrad II, przez którego ziemie został przepuszczony najazd litewski. Dwa lata później, w 1279, według Latopisu hipackiego Łokietek miał być jednym z pretendentów do następstwa w Małopolsce po śmierci Bolesława Wstydliwego.

Po objęciu przez Leszka Czarnego w 1279 roku władzy w Krakowie i Sandomierzu Łokietek wraz z młodszymi braćmi uznał zwierzchnictwo tego pierwszego, co zaowocowało m.in. przyjęciem jednego herbu przez wszystkich synów Kazimierza kujawskiego: pół-lwa, pół-orła, a w późniejszych czasach występował zawsze jako sojusznik swojego starszego brata. W tym okresie, tj. w 1280 Władysław wspomógł zbrojnie sojusznika Leszka – księcia mazowieckiego Bolesława II w walce z bratem tego ostatniego, Konradem II, a wyprawa zdobyła gród Jazdów. Możliwe też, że w lutym 1284 na spotkaniu Leszka Czarnego i Przemysła II, księcia wielkopolskiego w Sieradzu omawiane było małżeństwo Władysława z siostrą stryjeczną Przemysła – Jadwigą, która w ramach posagu wniosłaby Zagople. W roku następnym, w sierpniu, Władysław był obecny, wraz z Przemysłem II i Siemomysłem kujawskim przy finalizacji reformy klasztoru sulejowskiego, tj. przy obejmowaniu przez mnichów wąchockich zabudowań klasztornych. Być może przy tej okazji doszło do ostatecznego rozwiązania kwestii Zagopla, które miało przypaść Łokietkowi. Po tym wydarzeniu Łokietek znowu pojawił się na Mazowszu, gdzie wspomagał, zapewne z ramienia Leszka Czarnego, Bolesława II w walce z Konradem II odbijając niedługo po 15 sierpnia 1286 z rąk tego ostatniego stołeczny Płock. W odwecie za te działania Konrad II ponownie przepuścił wojska litewskie, które w 1287 zdobyły Dobrzyń.

Śmierć Leszka Czarnego i walka o panowanie nad Krakowem (1288-1289)

30 września 1288 zmarł książę krakowski i sieradzki Leszek Czarny, przekazując władzę w księstwie sieradzkim najstarszemu bratu przyrodniemu, Władysławowi Łokietkowi. Od tego momentu był on księciem w Brześciu i w Sieradzu. Śmierć Leszka spowodowała początek walk o panowanie w stołecznym Krakowie, w początkowej fazie których głównymi kandydatami do rządów w księstwie krakowskim byli książę mazowiecki Bolesław II oraz książę wrocławski Henryk IV Probus. Łokietek postanowił wesprzeć w tej walce tego pierwszego. Henryk IV Probus korzystając z poparcia niemieckiego patrycjatu i części możnych pod koniec 1288 opanował stołeczne miasto. Bolesław II z pomocą posiłków kujawskich Władysława, jego brata Kazimierza II Łęczyckiego i być może wojsk Przemysła II jednak nie rezygnował i 26 lutego 1289 zaatakował pod Siewierzem wracające na Śląsk oddziały koalicjantów Probusa: Henryka III Głogowczyka, Bolka opolskiego i Przemka ścinawskiego. Rozegrana na polach niedaleko Siewierza krwawa bitwa (zginął w niej Przemko ścinawski) zakończyła się świetnym zwycięstwem oddziałów mazowiecko-kujawskich.

Władysław księciem w Sandomierzu i wojna z Wacławem II (1289-1292)

Po bitwie pod Siewierzem z nieznanych powodów Bolesław II zrezygnował z ubiegania się o Małopolskę co spowodowało, że to Władysław Łokietek zaczął się tytułować księciem Krakowa i Sandomierza. Zajęcie stolicy Małopolski (bez Wawelu) pomimo początkowych zwycięstw w bitwach pod Skałą i Święcicami, nie było trwałe i rychło Łokietek musiał uchodzić z miasta, które zostało zdobyte przez Probusa, i z którego wydostał się tylko dzięki pomocy franciszkanów. W drugiej połowie 1289 zdołał książę kujawski umocnić swoje panowanie w księstwie sandomierskim.

Śmierć 23 czerwca 1290 księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa i objęcie tronu krakowskiego przez Przemysła II spowodowało ugruntowanie podziału na dwa księstwa: krakowskie i sandomierskie. Nie wiadomo jak dokładnie układały się stosunki między księciem wielkopolskim a Łokietkiem, chociaż bardzo prawdopodobne jest, że były przyjazne, a tym samym spowodowało to, że podział odbył się bezkrwawo albo na podstawie oddolnej decyzji możnych albo w wyniku ugody pomiędzy tymi książętami. Niewykluczone jednak, że stosunki te mogły być, co również jest możliwe, chłodne, a może wręcz nawet wrogie. Przemysł II wprawdzie bez problemów opanował gród wawelski, lecz od początku zmagał się ze znaczną opozycją wewnętrzną (której część popierała Łokietka, a część czeskiego monarchę Wacława II) i już w połowie września 1290 opuścił Kraków udając się do Wielkopolski. Wówczas to, w celu dalszego zwiększenia swego ówczesnego znaczenia Władysław wydał swoją bratanicę Fenennę za mąż za króla węgierskiego z dynastii Arpadów, Andrzeja III, co stało się jesienią 1290.

Przemysł II zrzekł się ostatecznie władzy nad Krakowem w połowie stycznia roku następnego, tj. w 1291, a księstwo krakowskie objął w swoje posiadania Wacław II. Władysław w przeciwieństwie do swojego wielkopolskiego kuzyna postanowił walczyć o Małopolskę, korzystając z pomocy węgierskiej udzielonej mu przez Andrzeja III. W 1292 oddziały czeskie dzięki liczebnej przewadze i posiłkom książąt śląskich i margrabiego brandenburskiego najpierw wyparły Łokietka z Sandomierza, by we wrześniu tegoż samego roku oblec go w umocnionym Sieradzu. Wkrótce oblężenie zakończyło się sukcesem, a Władysław wraz z bratem Kazimierzem II znaleźli się w niewoli. 9 października 1292 została podpisana ugoda, na mocy której Władysław Łokietek wraz ze swoim bratem zostali zmuszeni zrzeczenia się pretensji do Małopolski i złożenia hołdu lennego czeskiemu władcy, w zamian za co mogli pozostać przy swoich kujawskich dzierżawach.

Współpraca z Przemysłem II (1293-1296)

Niedawne niepowodzenia i zagrożenie ze strony Wacława II skłoniły w styczniu 1293 Przemysła II i Władysława, dotychczasowych konkurentów do tronu krakowskiego, do spotkania w Kaliszu w celu wypracowania strategii likwidacji rządów czeskich. Do pogodzenia przeciwników doszło na skutek zabiegów arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki (przy tej okazji arcybiskup otrzymał obietnicę dużych dochodów z żup solnych po zdobyciu Małopolski). Tajna umowa zawarta 6 stycznia 1293 zobowiązała książąt (w układzie uczestniczył również Kazimierz II łęczycki) do wzajemnego wspierania się w wysiłkach zmierzających do odzyskania Krakowa. Zawarto też wtedy zapewne układ o przeżycie, który miał gwarantować wzajemne dziedziczenie w razie odzyskania Krakowa. Przy okazji tego zjazdu doszło również do zawarcia małżeństwa Władysława Łokietka z córką Bolesława Pobożnego, stryja Przemysła II, Jadwigą.

Plany zatwierdzone w Kaliszu, trzeba było zrewidować już w 1294, kiedy w walce z Litwinami zginął książę łęczycki Kazimierz II, a jego księstwo zostało połączone z dzierżawami Łokietka. 26 czerwca 1295 sprzymierzeniec księcia kujawskiego Przemysł II koronował się za zgodą papieża na króla Polski. Nie znamy reakcji na ten fakt Władysława Łokietka. Z koronacji nowo kreowany król cieszył się jednak tylko siedem miesięcy, gdyż już 8 lutego 1296 Przemysł II zginął zamordowany z inspiracji margrabiów brandenburskich.

Ślub z Jadwigą, córką księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego

Jeszcze za życia Przemysła II doszło do zawarcia małżeństwa pomiędzy Łokietkiem a Jadwigą, córką Bolesława Pobożnego. Co do dokładniejszego określenia momentu, w którym doszło do ślubu istnieją wśród historyków trzy główne koncepcje. Pierwsza, najstarsza zakłada, że do małżeństwa doszło jeszcze za życia ojca Jadwigi, a więc najpóźniej w 1279, ewentualnie w 1282 Według drugiej, mającej obecnie najwięcej zwolenników, ślub miał miejsce ok. 1290 (prawdopodobnie przy okazji zjazdu kaliskiego w styczniu 1293 r.), a być może w 1279 doszło jedynie do zaręczyn (matrimonium de futuro). Trzecia wreszcie koncepcja umiejscawia datę małżeństwa dokładnie na dzień 23 kwietnia 1289.

Władysław Łokietek księciem wielkopolskim i pomorskim

Dla możnych wielkopolskich i pomorskich stało się oczywiste, że na tron po Przemyśle II zasługuje jego najbliższy sojusznik – książę kujawski Władysław. Nie bez znaczenia był też fakt znanej niechęci Łokietka do Niemców, uznawanych powszechnie za sprawców zbrodni rogozińskiej. Wprawdzie istniał jeszcze inny testament wielkopolskiego Piasta, napisany ok. 1290, uznający spadkobiercą Henryka III Głogowczyka, ale głos możnych był tutaj decydujący. Był to jednak dopiero początek kłopotów, gdyż zdobycie dziedzictwa po Przemyśle II nie przyszło zbyt łatwo. Do Wielkopolski wtargnęły oddziały brandenburskie, które niemal bez oporu zajęły część dzielnicy przylegającej do tzw. Nowej Marchii (m.in. Santok i Drezdenko), oraz wojska Henryka III Głogowczyka. Z kolei na Pomorzu władzę próbował zdobyć bratanek Łokietka, Leszek inowrocławski. Ostatecznie do wojny nie doszło, gdyż książę kujawski zaakceptował zabory brandenburskie, a z bratankiem doszedł do porozumienia. Trudniejsza sprawa była z Głogowczykiem – jednak żadnej ze stron nie zależało na krwawych walkach. Do układu doszło dnia 10 marca 1296 w Krzywiniu, gdzie Władysław zgodził się oddać Głogowczykowi część Wielkopolski na zachód i południe od granicy biegnącej rzeką Obrą i Wartą aż do ujścia do niej Noteci oraz ustanowić swoim następcą w wypadku swojej bezpotomnej śmierci (w chwili podpisywania układu nie posiadał Łokietek synów), najstarszego syna Henryka III – Henryka IV Wiernego, którego książę kujawski przy tej okazji usynowił. Henryk IV Wierny bez względu na narodziny męskich potomków Władysława miał w chwili osiągnięcia pełnoletności otrzymać z jego rąk księstwo poznańskie.

Dzielący Wielkopolskę układ w Krzywiniu nie załatwił wszystkich spornych spraw, zwłaszcza wobec faktu, że wkrótce na świat przyszli męscy dziedzice Łokietka. Rządy Łokietka w jego części Wielkopolski nie były udane, ponieważ rozpanoszyli się w niej bandyci i rosła w siłę opozycja wewnętrzna, na której czele stanął biskup poznański Andrzej Zaremba (istnieją podejrzenia, przez część historyków negowane, że Andrzej rzucił nawet na Łokietka klątwę kościelną). Także arcybiskup Jakub Świnka widząc, że książę kujawski ma problemy ze sprawnym rządzeniem, coraz bardziej oddalał się od swojego wcześniejszego protegowanego. W 1298 pomiędzy opozycją wielkopolską a Henrykiem III Głogowczykiem doszło w Kościanie do zawarcia porozumienia, na mocy którego, w zamian za urzędy w przyszłym odnowionym królestwie opozycja zdecydowała się poprzeć jego kandydaturę na tron Wielkopolski.

Wygnanie z kraju. Podróż do Rzymu

Zagrożenie dla władzy Władysława przyszło jednak z innej strony. Otóż ostatecznie z księciem kujawskim postanowił rozprawić się król czeski (od 1297) Wacław II. W 1299 w Klęce doszło do zawarcia umowy, na mocy której Władysław Łokietek zobowiązał się złożyć ponownie hołd lenny, w zamian za co miał otrzymać 400 grzywien oraz ośmioletnie dochody z kopalń w Olkuszu. Warunków umowy kłęckiej Łokietek nie dotrzymał, wobec czego Wacław II zorganizował w lipcu 1299 wyprawę zbrojną, w wyniku której książę musiał ratować się ucieczką z kraju.

Nie wiadomo, gdzie Władysław Łokietek dokładnie przebywał w latach 1300-1304. Według tradycji miał udać się do Rzymu, gdzie brał udział w obchodach wielkiego jubileuszu roku 1300 zorganizowanego przez papieża Bonifacego VIII. Prawdopodobnym miejscem pobytu jest również Ruś Halicka i Węgry (w tym przypadku najpewniej Słowacja, czyli główny rejon działania opozycji skierowanej przeciw synowi Wacława II – Wacławowi III), z którymi to krajami Władysław zachował przyjazne stosunki. W tym czasie małżonka Łokietka Jadwiga wraz z dziećmi przebywała w kujawskim Radziejowie w przebraniu zwykłej mieszczki.

Odzyskanie Małopolski, Kujaw i Pomorza Gdańskiego

Do kraju Łokietek powrócił w 1304, osiadł w Sandomierzu, dzięki pomocy węgierskiego magnata Amadeja Aby. Jeszcze w tym samym roku udało mu się opanować grody w Wiślicy i Lelowie. Sukces niezłomnego księcia z pewnością okazałby się krótkotrwały, gdyby nie splot sprzyjających okoliczności. 21 czerwca 1305 niespodziewanie zmarł król czeski i polski Wacław II, przekazując swoje dziedzictwo jedynemu synowi Wacławowi III. Zaistniałą sytuację wykorzystał doskonale Władysław Łokietek, opanowując do końca roku księstwo sandomierskie, sieradzko-łęczyckie i Kujawy Brzeskie. Upadające rządy czeskie próbował ratować Wacław III, organizując wyprawę przeciwko Władysławowi. Także tym razem Łokietkowi sprzyjało szczęście – 4 sierpnia 1306 Wacław III zginął zamordowany skrytobójczo w Ołomuńcu na Morawach, a Czechy pozbawione monarchy znalazły się w wirze wojny domowej.

Śmierć ostatniego Przemyślidy na tronie czeskim sprawiła, że w Krakowie odbył się wiec rycerstwa, który zaowocował oficjalnym zaproszeniem Łokietka do objęcia władzy. Uroczysty wjazd do stolicy Małopolski nastąpił 1 września 1306 i został połączony z wydaniem przywileju dla miasta oraz dla dotychczasowego czołowego zwolennika rządów czeskich biskupa krakowskiego Jana Muskaty.

Kolejnym celem Łokietka było dziedzictwo po Przemyśle II – Wielkopolska i Pomorze Gdańskie. Tutaj akcja zjednoczeniowa napotkała jednak spore trudności. W Wielkopolsce udało się zająć wyłącznie graniczące z Kujawami miejscowości z Koninem, Kołem i Nakłem na czele, gdyż resztę dzielnicy zajął dawny wróg Łokietka Henryk III Głogowczyk (z wyjątkiem ziemi wieluńskiej zajętej przez księcia opolskiego Bolka I). Pomorze, choć w wyniku wyprawy pod koniec 1306 zostało podporządkowane władzy Łokietka, lecz kontrola nad tym odległym terytorium z konieczności została przekazana namiestnikom. Do roli tej wyznaczono w rejonie Gdańska możny ród Święców, zaś w Tczewie i Świeciu bratanków Łokietka – Przemysła i Kazimierza III.

Zabór Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków

Niedługo po śmierci Wacława III margrabiowie brandenburscy postanowili wykorzystać nadarzającą się okazję i zajęli na Pomorzu ziemię sławieńską. Natomiast w grudniu 1306 r. Władysław Łokietek objął w posiadanie Pomorze Gdańskie, przyjmując w Byszewie na Kujawach hołd przedstawicieli społeczeństwa pomorskiego. Łokietek nie ufał już pomorskiemu rodowi Święców, więc pomimo pozostawienie seniora rodu na stanowisku wojewody, odebrał Piotrowi Święcowi urząd starosty oddając je książętom kujawskim — Przemysł objął starostwo w Świeciu, a Kazimierz w Tczewie i Gdańsku. Przeciwko Piotrowi Święcowi wystąpił też biskup kujawski Gerward, żądając sądownie zwrotu ukradzionych przez niego dochodów biskupich w czasach gdy Piotr był starostą czeskim. Piotr przegrał proces przed sądem polubownym, który nakazał mu zwrot biskupowi ogromnej kwoty 2 tys. grzywien. Pomimo częściowego poręczenia przez Łokietka, Święcowie nie byli w stanie wypłacić takiej kwoty w związku z tym w konsekwencji wypowiedzieli posłuszeństwo Łokietkowi i 17 lipca 1307 wydali dokument poddania się margrabiemu brandenburskiemu Waldemarowi i przyjęli od niego w lenno ziemie: darłowską, polanowską, sławieńską, Tucholę i Nowe, a w dożywocie otrzymali ziemię słupską. W sierpniu margrabia brandenburski Waldemar zaatakował Pomorze Gdańskie. Opór najeźdźcom stawił sędzia pomorski z ramienia Łokietka – Bogusza, który obwarował się w grodzie w Gdańsku. Szybko stało się jednak jasne, że własnymi siłami nie jest w stanie poradzić sobie z agresorami. Za radą niemieckiego przeora zakonu dominikanów w Gdańsku Łokietek postanowił sprowadzić na pomoc zakon krzyżacki. Z początku wydawało się, że wszystko idzie dobrze, gdyż rycerze zakonni pod dowództwem komtura chełmińskiego Guntera von Schwarzburga z powodzeniem wyparli z Gdańska brandenburczyków i następnie ruszyli na Tczew. Mistrz krajowy pruski nie posłuchał namiestnika Łokietka, rezydującego w Tczewie księcia Kazimierza, i bez walki zajął miasto. Następnie Krzyżacy zajęli Nowe i na tym w 1308 r. zakończyli kampanię. W rękach Władysława Łokietka pozostała jedynie ziemia świecka. W kwietniu 1309 r. w Grabiach na Kujawach doszło do spotkania Władysława Łokietka z mistrzem pruskim krajowym w sprawie zajęcia Pomorza Gdańskiego gdzie Zakon wystawił księciu absurdalny rachunek za odsiecz Gdańska, a następnie zaproponował wykup tej dzielnicy. Jedna i druga propozycja została przez Władysława odrzucona. W konsekwencji w lipcu 1309 r. Krzyżacy przystąpili do oblężenia Świecia. Załoga poddała miasto dopiero we wrześniu. W celu uprawomocnienia swojego postępowania Krzyżacy wykupili we wrześniu wątpliwe zresztą prawa do dzielnicy od Brandenburczyków. Zabór Pomorza umożliwił wielkiemu mistrzowi ostateczne przeniesienie stolicy z Wenecji do Malborka.

Zmaganie się z opozycją wewnętrzną – Jan Muskata i bunt wójta Alberta

Powodem, dla którego Władysław Łokietek nie mógł zaangażować się bezpośrednio w sprawy pomorskie, była nieustabilizowana sytuacja w Małopolsce. Źródłem niepokojów był dawny stronnik Wacławów czeskich, biskup krakowski Jan Muskata, który wnet po odzyskaniu tronu krakowskiego przez Łokietka zaczął wichrzyć przeciwko niemu, próbując nawiązać kontakty z jego wrogami: księciem opolskim Bolkiem I i głogowskim Henrykiem III. Na pomoc księciu krakowskiemu przyszedł sędziwy arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, który 14 czerwca 1308 skazał Jana Muskatę na pozbawienie biskupstwa za nadużycia. Korzystając z wyroku, Łokietek uwięził biskupa na pół roku, a następnie zmusił do opuszczenia granic księstwa. Jan Muskata powrócił do Krakowa dopiero w 1317.

W 1311 Władysław Łokietek przeżył kolejny kryzys swoich rządów. Tym razem niebezpieczeństwo utraty władzy zagroziło mu ze strony Krakowa gdzie miejscowy niemiecki patrycjat wypowiedział księciu posłuszeństwo i poparł Jana Luksemburskiego. Powodem tego stanu rzeczy były nadmierne – ich zdaniem – obciążenia podatkowe spowodowane polityką jednoczenia ziem polskich oraz kryzys spowodowany problemami ekonomicznymi związanymi z utratą Pomorza. Na czele buntu stanął wójt Krakowa imieniem Albert, który do miasta wezwał księcia opolskiego Bolesława. Buntownikom z powodzeniem udało się opanować miasto i uzyskać poparcie kilku innych miast małopolskich, Wawel jednak został obroniony przez wojska wierne Łokietkowi, co postawiło szanse rebelii pod znakiem zapytania. Niewiele zmieniło sytuację przybycie w kwietniu 1312 księcia opolskiego. Historycy do dzisiaj spierają się, czy Bolko I zjawił się tutaj we własnym imieniu, czy jako być może namiestnik nowego króla czeskiego, używającego również tytułu króla Polski – Jana Luksemburczyka, który jednak nie mógł poprzeć buntu militarnie na skutek problemów jakie miał na Morawach z własnymi buntownikami. W każdym razie próby zdobycia zamku wawelskiego nie powiodły się, a wzmocniony posiłkami węgierskimi Władysław Łokietek opanował także zbuntowany Sandomierz i następnie zmusił Bolka opolskiego w czerwcu 1312 do opuszczenia Krakowa. Wracając do Opola, książę śląski porwał ze sobą przywódcę buntowników, wójta Alberta, którego z nieznanych przyczyn uwięził (być może w celu odzyskania poprzez okup kosztów, jakie poniósł w związku z wyprawą na Kraków). Uśmierzywszy bunt, Władysław Łokietek przystąpił do ukarania buntowników. Kary były surowe, część rajców została powieszona i skonfiskowano ich majątki, również samo miasto Kraków za karę straciło część swoich przywilejów (m.in. dziedziczne wójtostwo). Wkrótce po buncie wprowadzono do ksiąg miejskich zamiast niemieckiego łacinę.

Opanowanie Wielkopolski

W dniu 9 grudnia 1309 zmarł uważający się za sukcesora króla Przemysła II główny konkurent Łokietka książę głogowski i wielkopolski Henryk III Głogowczyk, zostawiając swoją dzielnicę do podziału między pięciu synów. Henryk, Jan i Przemko otrzymali Poznań, z kolei Bolesław i Konrad - otrzymali Kalisz i Gniezno. Podział ten miał wytworzyć nową organizację terytorialną opartą na miastach, zamiast wcześniejszego podziału kasztelańskiego. Zagroziło to miejscowej elicie urzędniczej, w związku z czym możnowładztwo i rycerstwo podniosły w 1314 roku bunt przeciwko synom Głogowczyka. Wydarzenia zaskoczyły książąt głogowskich na tyle, że nie zdołali skutecznie powstrzymać rebelii, zaś wysłane oddziały pod dowództwem Janusza z Bibersteinu doznały klęski w bitwie pod Kłeckiem. Miejscowe rycerstwo zdobyło także, dążący do samodzielnej pozycji politycznej, Poznań, broniony przez wójta Przemka i mieszczan. Wielkopolskie rycerstwo, wiedząc o zdławieniu buntu wójta Alberta w Krakowie, dostrzegało w Łokietku obrońcę swych interesów ekonomicznych i politycznych. Konsekwencją było oddanie władzy Łokietkowi, który wkroczył do Poznania w sierpniu 1314 roku. Po wypadkach poznańskich ponownie zaczął się on tytułować księciem Królestwa Polskiego.

W rękach Głogowczyków, zmuszonych do pogodzenia się ze stratą Wielkopolski, (choć dyplomatycznie wielokrotnie do tej sprawy powracano) pozostała tylko część terytoriów położonych nad rzeką Obrą.

Odzyskanie Wielkopolski umożliwiło Władysławowi uaktywnienie szerszej międzynarodowej polityki. W 1315 Polska zawarła z monarchiami skandynawskimi – Danią, Szwecją i Norwegią, oraz Meklemburgią i Pomorzem przymierze skierowane przeciwko Brandenburgii. Wojna wybuchła już rok później – nie przyniosła jednak sukcesu, a tylko zniszczenie pogranicznych terytoriów.

Koronacja królewska

W tym czasie Władysław Łokietek rozpoczął też starania o zgodę papieską na koronację królewską. Politykę księcia krakowskiego w tej mierze aktywnie wspierał również kościół polski z arcybiskupem Borzysławem (następcą zmarłego w 1314 Jakuba Świnki) i biskupem włocławskim Gerwardem na czele. O sprawie koronacji zadecydowano ostatecznie podczas dwóch wieców możnych i rycerstwa odbytego w dniach 20-23 czerwca 1318 w Sulejowie, gdzie przygotowano specjalną suplikę z prośbą do papieża oraz 29 czerwca w Pyzdrach. Do Awinionu z dokumentami wysłano biskupa włocławskiego Gerwarda. O pomyślnym załatwieniu zadecydowała z pewnością sprawa zamiany sposobu naliczania świętopietrza na korzystniejszy dla papiestwa. Zgoda została wydana przez papieża Jana XXII 20 sierpnia 1319 (choć nie wprost z uwagi na sprzeciw Luksemburgów). Papież zalecił, by czynić tak, aby swoje prawa zachować i cudzych nie naruszyć i uznał, że luksemburskie roszczenia (pomimo ich wątłych podstaw prawnych) odnoszą się do wielkopolskiego terytorium, które obejmowało królestwo Przemysła II. Pośrednio uznał prawa Łokietka uznając, że koronacja w Krakowie nie naruszy praw Jana Luksemburskiego. 20 stycznia 1320 w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława Łokietka na króla Polski. Miejsce koronacji, Kraków zamiast Gniezna, wybrane zostało najprawdopodobniej w wyniku nacisków ze strony kurii papieskiej, pragnącej uniknięcia konfliktu z Janem Luksemburskim, który również rościł sobie prawa do korony. Dokonanie obrzędu koronacji w Krakowie spowodowało jednak kwestionowanie przez Luksemburga jej legalności. W związku z dzierżeniem tytułu króla Polski przez Jana Luksemburskiego, na arenie międzynarodowej Łokietek był uważany za króla Krakowa, nie zaś całego kraju.

Rok 1320 był ważny dla polityki Władysława Łokietka również z innych powodów. 14 kwietnia 1320 w Inowrocławiu, a następnie w Brześciu Kujawskim rozpoczął swoje obrady sąd papieski mający rozsądzić sprawę zaboru Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Po przesłuchaniu dwudziestu pięciu świadków strony polskiej sędziowie w dniu 9 lutego 1321 roku wydali wyrok korzystny dla króla. Zgodnie z tym rozstrzygnięciem Zakon miał zwrócić Polsce Pomorze Gdańskie i zapłacić 30 000 grzywien odszkodowania z tytułu pobierania zeń dochodów, a ponadto został obciążony kosztami procesu. Krzyżacy nawet nie myśleli, by się temu wyrokowi podporządkować i złożyli apelację. Pod wpływem działań prokuratora krzyżackiego w kurii papieskiej, papież nie zatwierdził wyroku inowrocławskiego i sprawa uległa zawieszeniu. Stwarzało to Stolicy Apostolskiej możliwość instrumentalnego wykorzystywania w następnych latach konfliktu do swoich celów.

Sojusz z Węgrami

Państwo Łokietka otaczały trzy wrogie siły: Brandenburgia, państwo zakonu krzyżackiego i luksemburskie Czechy. Dlatego szukając sojuszników podczas wielkiego europejskiego konfliktu Jana XXII z Ludwikiem Wittelsbachem państwo Władysława Łokietka znalazło się w obozie papieskim. Sojusz Władysława z królem Węgier Karolem Robertem, umocniony został w 1320 r. jego małżeństwem z córką Władysława Elżbietą Łokietkówną.

Wyprawa na Ruś i wojna z Brandenburgią

Trzy lata później sojusz węgiersko-polski miał sprawdzić się na Rusi Halickiej. Zostali zamordowani wówczas dwaj ostatni książęta tej ziemi wywodzący się z dynastii Rurykowiczów. Sojusznicy postanowili wspomóc w opanowaniu tamtejszego tronu najbliższego krewnego zabitych książąt Bolesława Jerzego – syna księcia mazowieckiego Trojdena. Wyprawa wówczas podjęta zwiększyła wpływy polskie na Rusi, co za czasów Kazimierza Wielkiego umożliwiło przejęcie tej dzielnicy.

Kolejnym sojusznikiem króla stał się od 1325 książę litewski Giedymin. Przymierze zostało poparte ślubem zawartym pomiędzy córką władcy Litwy – Aldoną (która na chrzcie przyjęła imię Anna) i następcą Władysława, jego synem Kazimierzem III Wielkim.

W 1323 r. cesarz, nadał swemu synowi Marchię Brandenburską. Papież Jan XXII wezwał więc swych stronników, by nie dopuścili do objęcia spadku po Askańczykach przez dom bawarskich Wittelsbachów. W 1326 r. Władysław Łokietek przy pomocy litewskich posiłków wtargnął 10 lutego na teren Brandenburgii. O biorących udział w wyprawie wojskach pogańskich poinformował zakon krzyżacki. Mógł, przynajmniej czasowo, liczyć na jego neutralność, ponieważ obowiązywał rozejm, którego termin upływał dopiero pod koniec 1326 r. Najazd na Brandenburgię, poza zniszczeniami i jeńcami, nie przyniósł większych rezultatów, poza odzyskaniem kasztelanii międzyrzeckiej. Nie przysporzył też Łokietkowi popularności w Niemczech, uznano bowiem, że król polski razem z poganami wszczął wojnę ze światem chrześcijańskim. Papiestwo zachowało milczenie i nie poparło króla polskiego, ale też go nie potępiło. Wojna z Brandenburgią zaniepokoiła także książąt śląskich. W tym samym roku Władysław Łokietek odzyskał na księciu niemodlińskim Bolesławie Pierworodnym ziemię wieluńską.

Nieudana próba opanowania Mazowsza

Kolejną wyprawę zbrojną Łokietek zorganizował już w roku następnym. Tym razem celem było podporządkowanie księcia płockiego – Wacława. Wyprawa, pomimo zdobycia i spalenia Płocka, zakończyła się niepowodzeniem, głównie na skutek tego, że do wojny przyłączył się (po stronie Wacława) Zakon, a wkrótce potem Jan Luksemburski. Do większych starć z przeciwnikami wówczas nie doszło, lecz król czeski, korzystając z aktywności militarnej na Śląsku, przyjął w lutym 1327 hołd lenny od książąt górnośląskich w Opawie.

W związku z wybuchem w 1327 roku wojny polsko-krzyżackiej i związanym z tym zagrożeniem obszarów przygranicznych doszło do wymiany posiadłości pomiędzy królem a jego bratankami. Między 28 maja 1327 a 14 października 1328 Przemysł inowrocławski odstąpił Władysławowi księstwo inowrocławskie wraz z Wyszogrodem i Bydgoszczą w zamian za księstwo sieradzkie. Prawdopodobnie w tym samym czasie, na przełomie 1327 i 1328 także synowie Siemowita dobrzyńskiego – Władysław Garbaty i Bolesław dokonali zamiany księstwa dobrzyńskiego na księstwo łęczyckie.

Utrata ziemi dobrzyńskiej

W 1329 doszło do wznowienia wojennych podchodów. Jan Luksemburski, korzystając z pomocy Krzyżaków, zajął ziemię dobrzyńską, którą wkrótce oddał swoim sojusznikom. Kolejnym niepowodzeniem było przymuszenie Wacława Płockiego do złożenia w marcu Luksemburgowi hołdu lennego. Tak więc książę płocki, wzbraniający się dotąd z przyjęciem zwierzchnictwa polskiego monarchy, został zdominowany przez obcego. Krzyżacy, korzystając z faktu, że Kujawy nie były przygotowane do wojny, przekroczyli Wisłę i paląc oraz niszcząc złupili biskupi Włocławek, Raciąż i Przedecz.

Wojna z Krzyżakami o Kujawy. Bitwa pod Płowcami

W 1330 wznowiono działania wojenne. Krzyżacy z powodzeniem kontynuowali plądrowanie kujawskich i wielkopolskich miast – Radziejowa, Bydgoszczy i Nakła. Tylko dzięki śmiałemu przekroczeniu Wisły przez Władysława i wtargnięciu z pomocą litewską do ziemi chełmińskiej udało się we wrześniu oblec zamek w Kowalewie Pomorskim, a 18 października 1330 pod obleganym zamkiem krzyżackim w Lipienku zawrzeć królowi siedmiomiesięczny rozejm. Niestety, podczas tej wyprawy sojusz z księciem litewskim został zaprzepaszczony na skutek osobistej kłótni Władysława z Giedyminem.

W 1331 nastąpiła kolejna wyprawa zbrojna Krzyżaków na ziemie polskie. Tym razem zgodnie z planem działania wojsk Zakonu pod dowództwem Dietricha von Altenburga miały być skoordynowane z wyprawą króla czeskiego Jana Luksemburczyka. Do spotkania obu armii miało dojść pod murami Kalisza. W połowie roku oddziały krzyżackie realizujące to przedsięwzięcie wkroczyły do Kujaw i Wielkopolski na rekonesans, zajmując m.in. Pyzdry (pod tą miejscowością doszło do zwycięskiej potyczki z oddziałami polskimi) i Gniezno. Główna wyprawa została zorganizowana we wrześniu 1331. Celem armii zakonnej był zgodnie z umową Kalisz, po dotarciu tam jednak nie zastali wojsk czeskich. (Jana Luksemburczyka zatrzymał skutecznie opór księcia świdnickiego Bolka II i nieuregulowana sprawa Głogowa po śmierci księcia Przemka.) Nie mogąc zadać Łokietkowi decydującego ciosu, Krzyżacy zdecydowali się na ostateczne opanowanie Kujaw. W nocy z 23 na 24 września doszło do pierwszego większego nierozstrzygniętego starcia pod Koninem. Trzy dni później, rankiem, oddziały polskie liczące około 5000 ludzi i dowodzone osobiście przez króla Władysława Łokietka i jego syna królewicza Kazimierza napotkały w rejonie Radziejowa tylną straż krzyżacką. Korzystając z zaskoczenia, Polacy rozbili wrogi oddział, biorąc do niewoli dowódcę wyprawy Dietricha von Altenburga. Po południu doszło jednak do kolejnego starcia pod wsią Płowce. Bitwa nie została ostatecznie rozstrzygnięta na skutek wycofania się (ucieczki?) części oddziałów polskich z królewiczem Kazimierzem. Starcie pod Płowcami (choć nierozstrzygnięte, a do tego korzystając z zamieszania, uciekł z niewoli krzyżacki dowódca) miało dla Polaków niezwykle duże znaczenie psychologiczne, gdyż przekonało ich, że rycerze zakonni są do pokonania.

Wkrótce po tych wydarzeniach zostały wszczęte rokowania pokojowe w Inowrocławiu. Jednakże i tym razem nie udało się z Krzyżakami dojść do porozumienia. W 1332 zorganizowali oni wielką wyprawę zbrojną pod dowództwem Ottona von Luterberga. Tym razem siły polskie były za szczupłe, by stawić Krzyżakom opór w otwartym polu. 20 kwietnia, po prawie dwutygodniowym oblężeniu, padła stolica Kujaw – Brześć. Wkrótce w rękach Krzyżaków znalazły się też pozostałe główne grody prowincji – Inowrocław i zniszczone na rozkaz księcia tej ziemi Kazimierza Gniewkowo.

Strata należących do ojca Kujaw była z pewnością dla Władysława bardzo dotkliwa, choć jeszcze w tym samych roku, korzystając ze śmierci Przemka głogowskiego, zajął – będącą dotąd w posiadaniu Głogowczyków – część Wielkopolski za rzeką Obrą, ze Zbąszyniem.

Śmierć Władysława Łokietka, potomstwo

Władysław Łokietek zmarł 2 marca 1333 na Zamku Wawelskim, gdzie też, w Katedrze, został pochowany (być może 12 marca tegoż roku). Z małżeństwa z Jadwigą kaliską pochodziło zapewne sześcioro znanych dzieci:

• Kunegunda (ur. raczej nie później niż ok. 1295, zm. 9 IV w 1331 lub w 1333) – żona Bernarda (przed 1291-1326), księcia świdnickiego (1307-1326), a następnie Rudolfa (ok. 1284-1356), księcia saskiego na Wittenberdze (1298-1356) i elektora saskiego (1356),
• Stefan (ur. między 1296 a 1300, zm. 1306) – prawdopodobnie imię genealogiczne nawiązujące być może albo do Stefana V, wuja Jadwigi lub po prostu do świętego Stefana, tym niemniej należy doszukiwać się tu wpływów węgierskich. Pochowany został w kościele franciszkanów krakowskich.
• Władysław (ur. między 1296 a 1311, zm. 1312) – imię odziedziczył po ojcu, pochowany został, podobnie jak Stefan, w kościele franciszkanów w Krakowie,
• Elżbieta (ur. 1305, zm. 1380) – żona Karola I Roberta (1288-1342), króla węgierskiego (1308-1342),
• Kazimierz III Wielki (ur. 1310, zm. 1370), król Polski (1333-1370),
• Jadwiga (ur. między 1306 a 1309, zm. 3 VI między 1320 a 1325, ewentualnie ur. między 1311 a 1319, zm. 3 VI między 1320 a 1335) – imię otrzymała po matce. Być może w 1331 starał się o jej rękę Otto Wesoły (1301-1339), książę austriacki (1330-1339).

Opinia o władcy

Władysława Łokietka trudno jest jednoznacznie ocenić. Z pewnością wytrwale dążył do celu swojego życia – zjednoczenia Polski. Nie przyszło mu to jednak łatwo, a dopomogło szczęście. Nie wiadomo, czy gdyby nie niespodziewane zgony kolejnych władców: Leszka Czarnego, Henryka IV Probusa, Kazimierza II Łęczyckiego, Przemysła II wielkopolskiego, Wacława II i Wacława III, wreszcie Henryka III Głogowczyka, Władysław nie pozostałby do końca życia księciem malutkiego Brześcia. Można też mieć pretensje do "małego" króla za utratę Pomorza Gdańskiego i zrażenie książąt śląskich swoją zbyt mało skuteczną polityką. Gdyby jednak nie rządy Władysława Łokietka, Polska z pewnością stałaby się częścią składową monarchii Luksemburgów albo już wtedy uległaby rozbiorowi. To za jego niespokojnego panowania Polska po raz pierwszy poważnie starła się z Krzyżakami i nawiązała sojusz z Litwą. Dzięki koronacji na Wawelu król ten stworzył precedens i utrwalił pozycję Polski jako królestwa. Wreszcie właśnie wtedy rozpoczęła się akcja wewnętrznej unifikacji państwa, zaczęto organizować ogólnopolską kancelarię i administrację oraz skarbowość. Akcję tę z powodzeniem kontynuował jego syn i następca – Kazimierz III Wielki. Gdyby nie zasługi ojca, król ten nie byłby w stanie już u progu panowania zapłacić królowi czeskiemu i tytularnemu królowi polskiemu Janowi I Luksemburgowi gigantycznej sumy 1,2 miliona groszy praskich za rezygnację z praw do korony polskiej (jednocześnie Kazimierz III Piast zrzekł się na rzecz Jana bardzo cennego Śląska) ani rozmawiać z największymi europejskimi władcami jak równy z równym, ani zostawić Polski murowanej. Podobnie jak w wypadku Mieszka I i Bolesława Chrobrego – ojciec kryje się w cieniu syna i następcy, niekoniecznie faktycznie lepszego niż on władcy. Władysław Łokietek stał się bohaterem wielu legend i opowieści, szczególnie żywych wśród ludu polskiego w okresie zaborów i niewoli. Do dzisiaj ta niezwykła postać inspiruje kolejne pokolenia Polaków, o czym świadczy choćby duża liczba szkół, a nawet jedno ze znanych stowarzyszeń, których jest patronem.