Władysław Konopczyński

Władysław Konopczyński, pseud. Dantyszek, Korzonek (ur. 26 listopada 1880 w Warszawie, zm. 12 lipca 1952 w Młynniku koło Ojcowa) – historyk polski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Umiejętności, współtwórca i pierwszy redaktor naczelny Polskiego Słownika Biograficznego, erudyta i poliglota (14 języków), poseł na Sejm I kadencji w II RP.

Był synem Ignacego (inżyniera komunikacji, uczestnika powstania styczniowego) i Ludwiki z Obrąpalskich, bratankiem Emiliana (pedagoga, dyrektora IV Gimnazjum w Warszawie). Szwagrem Władysława Konopczyńskiego został prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego Karol Lutostański.

Dzięciństwo spędził w Łodzi i Radomiu. Uczęszczał wraz z bratem Zygmuntem do Szkoły Realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Potem do IV Gimnazjum w Warszawie (1891–1899), w którym był najlepszym uczniem. Od szóstej klasy należał do tajnego kółka samokształceniowego, będąc w nim bibliotekarzem, wykładowcą i egzaminatorem z historii Polski. Kółko liczyło powyżej 40 osób i ponad 400 tomów zakazanych książek, których część kupował w antykwariatach Konopczyński. Zdał maturę ze srebnym medalem[3]. Za namową rodziców i przyjaciela Karola Lutostańskiego podjął studia prawa na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Decyzja ta była spowodowana także względami materialnymi, gdyż jako absolwent historii nie mógłby liczyć na dobrze płatną pracę. Studia odbył w latach 1899–1904, kończąc je stopniem kandydata nauk prawnych i politycznych na podstawie pracy Przyczynki do kwestyi powstania liberi veto. Ukończył także historię na Uniwersytecie Lwowskim (1907–1908, 1908 doktorat pod kierunkiem Szymona Askenazego na podstawie pracy Polska w dobie wojny siedmioletniej (opublikowanej później jako t. 1 dzieła). Był nauczycielem historii w IV Gimnazjum w Warszawie, wykładał także w Towarzystwie Kursów Naukowych tamże. Na podstawie kontynuacji pracy Polska w dobie wojny siedmioletniej (przygotowanej pod kierunkiem Wacława Tokarza, opublikowanej później jako t. 2 dzieła) habilitował się w 1911 na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W 1913 został docentem w Katedrze Historii Powszechnej Uniwersytetu Jagiellońskiego; lata 1914–1916 spędził w Szwecji. Był członkiem Ligi Narodowej od 1915 roku. W 1917 mianowany profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej, profesorem zwyczajnym został w 1921. W 1939 objął funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, zachowując ją formalnie przez cały okres wojny. Znalazł się w gronie pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego, zatrzymanych w ramach Sonderaktion Krakau; był więziony w Krakowie, Wrocławiu i obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, gdzie organizował wykłady i dyskusje naukowe. Po zwolnieniu w lutym 1940 brał udział w tajnym nauczaniu, wykładając historię nowożytną na Tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim. Po wojnie powrócił do pracy na uniwersytecie; w 1948, oskarżany przez komunistyczne władze o publikacje "szowinistycznie obciążone" i przepojone "furią rasistowską", został zmuszony do rezygnacji z pracy. Ostatnie lata życia spędził w posiadłości w Młynniku, chorując na niewydolność serca.

W 1908 został członkiem rzeczywistym, a w 1929 członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; w latach 1925–1926 wchodził w skład Zarządu towarzystwa. W 1922 został członkiem-korespondentem, w 1933 członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności. Pełnił funkcję sekretarza (1917–1921), później przewodniczącego (1945–1949) Komisji Historycznej PAU, w latach 1931–1949 przewodniczył Komitetowi Redakcyjnemu Polskiego Słownika Biograficznego, wydawanego przez PAU. Należał również do Towarzystwa Historycznego we Lwowie (1913 członek-założyciel Oddziału Krakowskiego), Polskiego Towarzystwa Historycznego (w latach 1946–1952 przewodniczący Oddziału Krakowskiego, 1947 prezes Zarządu Głównego), Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Związku Inteligencji Polskiej, Szwedzkiej Akademii Literatury, Historii i Archeologii, Towarzystwa Naukowego w Lund, Królewskiego Towarzystwa dla Wydawania Źródeł do Dziejów Skandynawii w Sztokholmie, Towarzystwa Żeglugi Polskiej.

Był także aktywny politycznie. W 1918 był członkiem Organizacji Narodowej. Był ekspertem delegacji polskiej na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku zajmującym się zagadnieniami historycznymi i prawnymi W latach 1922–1927 pełnił mandat poselski z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Krytykował politykę Józefa Piłsudskiego (m.in. na łamach "Trybuny Narodu"). Domagał się docenienia roli Romana Dmowskiego w historii Polski (O miejsce dla Dmowskiego w historii). W czasie wojny polsko-bolszewickiej był instruktorem artylerii. Został odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim szwedzkiego Orderu Gwiazdy Polarnej oraz Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej.

Zainteresowania naukowe Władysława Konopczyńskiego obejmowały historię Polski XVII i XVIII wieku, historię państwa i prawa polskiego, historię parlamentaryzmu europejskiego, edytorstwo i biografistykę. Jest uważany za współtwórcę (obok Wacława Sobieskiego) tzw. nowej historycznej szkoły krakowskiej. Prowadził wieloletnie badania archiwalne (w Wiedniu, Dreźnie, Paryżu, Londynie, Kopenhadze, Berlinie), gromadząc liczne materiały do dziejów politycznych Polski w połowie XVIII wieku. Badał genezę i znaczenie konfederacji barskiej. Zainicjował prace nad utworzeniem polskiego ośrodka dokumentacyjno-informacyjnego. Przygotował do wydania m.in. Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII (1911–1937, 3 tomy), Pamiętniki Stanisława Augusta Poniatowskiego (1915, ze Stanisławem Ptaszyckim), Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1768–1774 r. (1931), Reforma elekcji czy naprawa Rzeczypospolitej (1949, wybór tekstów politycznych z XVIII wieku). Współpracował z Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną (1902–1914), "Biblioteką Warszawską", "Gazetą Polską", "Kwartalnikiem Historycznym", "Przeglądem Historycznym", "Przeglądem Polskim".

W 1921 zgłosił projekt wydania Polskiego Słownika Biograficznego. Po dziesięciu latach idea doczekała się realizacji i Konopczyński został pierwszym redaktorem naczelnym wydawnictwa (1931), publikując do wybuchu wojny cztery tomy (do początku litery "D"); po przerwie wojennej słownik wznowiono i pod redakcją Konopczyńskiego ukazały się kolejne dwa tomy (do połowy litery "F"). W 1948, wraz z przymusową emeryturą redaktora, nastąpiła kolejna przerwa w wydawaniu; tom VII ukazał się już po śmierci Konopczyńskiego w 1958.

Uczniowie

W gronie studentów Konopczyńskiego byli przyszli redaktorzy Polskiego Słownika Biograficznego – Kazimierz Lepszy i Emanuel Rostworowski, a także m.in. Czesław Chowaniec, Aleksander Codellii, Władysław Czapliński, Jan Dihm (historyk), Józef Feldman, Józef Andrzej Gierowski, Lech Hajdukiewicz, Jadwiga Krasicka, Eugeniusz Latacz, Zygmunt Lorentz, Tadeusz Mączyński, Michał Nycz, Julian Nieć, Jan Pachoński, Jan Perdenia, Adam Przyboś, Przemysław Smolarek, Jan Szwarc, Franciszek Szymiczek, Stefan Truchim, Adam Tyran, Helena Waniczkówna-Wereszycka, Anna Wnorowska-Lepszyna, Aleksander Codello.

Wybrane publikacje

• Polska w dobie wojny siedmioletniej, t.1 Kraków-Warszawa 1909
• Polska w dobie wojny siedmioletniej, t.2 Kraków-Warszawa 1911
• Mrok i świt (1911)
• A Brief Outline of Polish History (1915, z Karolem Lutostańskim)
• Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej (1917)
• Liberum veto (1918)
• Przyczyny upadku Polski (1918)
• Dzieje parlamentaryzmu angielskiego (1922)
• Polska a Szwecja (1924)
• Stanisław Konarski (1926)
• Kazimierz Pułaski. Życiorys (1931, nagroda PAU im. Barczewskiego)
• Dzieje Polski nowożytnej (1936, 2 tomy) ISBN 83-211-0730-3
• Konfederacja Barska (1936-1938, 2 tomy, nagroda PAU im. Barczewskiego) ISBN 83-85218-07-6 (t. 1) ISBN 83-85218-06-8 (t. 2)
• Polska a Turcja, 1683-1792 (1936)
• Czasy absolutyzmu 1648-1788 (1938, w: Wielka historia powszechna)
• Wojny religijne i absolutyzm (1938, w: Wielka historia powszechna, z Kazimierzem Piwarskim)
• Anglia a Polska w XVIII wieku (1947)
• Fryderyk Wielki a Polska (1947)
• Kwestia bałtycka do XX wieku (1947)
• Chronologia sejmów polskich 1493-1793 (1948) Wersja cyfrowa

pośmiertne (pierwodruki):

• Kiedy nami rządziły kobiety Londyn (1960)
• Polscy pisarze polityczni XVIII wieku (do Sejmu Czteroletniego) wydał Emanuel Rostworowski Warszawa (1966)
• Pod trupią główką : Sonderaktion Krakau posłowiem opatrzył Emanuel Rostworowski Warszawa (1982) ISBN 83-06-00761-1
• Historia polityczna Polski : 1914-1939 Warszawa (1995) ISBN 8390168448
• Pierwszy rozbiór Polski wydała Zofia Zielińska Kraków (2010) ISBN 978-83-60940-77-8