Wojciech Kilar

Wojciech Artur Kilar (ur. 17 lipca 1932 we Lwowie, zm. 29 grudnia 2013 w Katowicach) – polski pianista i kompozytor muzyki poważnej, twórca muzyki filmowej. Kawaler Orderu Orła Białego.

Urodził się 17 lipca 1932 we Lwowie. Jego dom rodzinny znajdował się przy ulicy Sapiehy 59. Ojciec kompozytora był lekarzem, matka – aktorką teatralną. Jako dziecko z wielką niechęcią brał lekcje gry na fortepianie u pani Reissówny. Po przymusowym wysiedleniu ze Lwowa, w latach 1946-1947 kontynuował naukę gry na fortepianie w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej nr 2 w Rzeszowie u K. Mirskiego.

Jako pianista zadebiutował w 1947 na konkursie Młodych Talentów, wykonując własne Dwie miniatury dziecięce (II nagroda). W latach 1947–1948 uczęszczał do Państwowego Liceum Muzycznego w Krakowie w klasie M. Bilińskiej-Riegerowej (fortepian) oraz A. Malawskiego (harmonia – prywatnie), zaś w latach 1948–1950 do Państwowego Liceum Muzycznego w Katowicach u W. Markiewiczówny (fortepian). Równocześnie pobierał prywatne lekcje kompozycja u B. Woytowicza. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Studiował u Władysławy Markiewiczówny (fortepian), Artura Malawskiego (teoria muzyki) i Bolesława Woytowicza (fortepian i kompozycja). Dyplom ukończenia studiów z wyróżnieniem uzyskał w 1955 roku. W tym samym roku otrzymał II nagrodę za Małą uwerturę na Konkursie Utworów Symfonicznych na V Festiwalu Młodzieży w Warszawie.

W latach 1955–1958 był asystentem Woytowicza w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej. W 1957 uczestniczył w Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadt. W latach 1959–1960 jako stypendysta rządu francuskiego kształcił się pod kierunkiem Nadii Boulanger w Paryżu.

W 1960 otrzymał za Odę Béla Bartók in memoriam nagrodę fundacji im. L. Boulanger w Bostonie. Występował także jako pianista wykonując własne utwory. 1979-81 pełnił funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego Związku Kompozytorów Polskich. W 1977 został członkiem-założycielem Towarzystwa im. Karola Szymanowskiego w Zakopanem; przez dwie kolejne kadencje był wiceprezesem. Był również członkiem Związku Podhalan. W 1991 K. Zanussi nakręcił o nim film telewizyjny pt. Wojciech Kilar.

Przez wiele lat kompozytor związany był z Jasną Górą, gdzie świętował swoje urodziny. Obchodzono tam tzw. Dzień Kilara.

Muzyka

Kilar zadebiutował w końcu lat 50. na pierwszych edycjach festiwalu Warszawska Jesień. Początkowo jego twórczość pozostawała pod wpływem polskiego i europejskiego neoklasycyzmu. Kompozytor sięgał do klasycznych form i gatunków (Mała uwertura, I i II Symfonia, Sonata na róg i fortepian), także do klasycznej melodyki, orkiestry i brzmienia. Czerpał z twórczości Béli Bartóka, Igora Strawinskiego, Dymitra Szostakowicza, Siergieja Prokofjewa. W 1960 za odę Béla Bartók in memoriam otrzymał nagrodę fundacji L. Boulanger w Bostonie.

Od początku lat sześćdziesiątych współtworzył wraz z Krzysztofem Pendereckim i Henrykiem Góreckim nową, polską szkołę awangardową oraz nowy kierunek we współczesnej muzyce zwany sonoryzmem, nawiązywał do serializmu i dodekafonii. Ważne utwory z tego okresu to: oparty na wierszu Rilkego Herbsttag, jazzujący Riff 62, Générique (1963), Diphtongos (1964) na chór mieszany i orkiestrę, dodekafoniczny Springfield Sonnet oraz Training 68 na klarnet, puzon, wiolonczelę i fortepian, minimalistyczno-sonorystyczne Upstairs-Downstairs na dwa chóry dziecięce i orkiestrę.

W połowie lat siedemdziesiątych Kilar uprościł swój język muzyczny, zaczął coraz wyraźniej nawiązywać do tradycji, w jego muzyce pojawiły się inspiracje ludowe i religijne. Punktem zwrotnym był Krzesany (1974). Ważne dzieła z tego okresu to: Przygrywka i kolęda (1972) na cztery oboje i smyczki, Bogurodzica (1975) na chór mieszany i orkiestrę, Kościelec 1909 (1976) – poemat symfoniczny napisany na 75-lecie Filharmonii Narodowej, nawiązujący do tragicznej śmierci Mieczysława Karłowicza, Siwa mgła (1979) na baryton i orkiestrę, Exodus (1980), Angelus (1984) na sopran, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną, Orawa (1986) na orkiestrę kameralną, Preludium chorałowe (1988).

Z okazji przypadającego Jubileuszu 100-lecia Filharmonii Warszawskiej, na zamówienie jej dyrektora Kazimierza Korda, Wojciech Kilar, znany ze swojej religijności, skomponował mszę w intencji pokoju na nowe tysiąclecie: Missa pro pace (A. D. 2000) na sopran, alt, tenor, bas, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną. Światowe prawykonanie miało miejsce 12 stycznia 2001 w Filharmonii Narodowej w Warszawie. Dzieło przyjęto z wielkim entuzjazmem, stało się tematem książki artystycznej wydanej przez znanego twórcę Jacka Wdzięczaka.

Mimo entuzjazmu części publiczności, te religijne utwory zapoczątkowane przez Angelus, a kontynuowane przez kolejne utwory sakralne, takie jak Missa pro pace, u wielu krytyków wywołały konsternację swoją prostotą, a nawet prymitywizmem, a Stefan Kisielewski styl ten nazwał socrealizmem liturgicznym, podkreślając jego podobieństwo do panegirycznych kantat „dla mas” pisanych w czasach stalinowskich.

Niekwestionowana jest natomiast pozycja Kilara jako jednego z najwybitniejszych kompozytorów muzyki filmowej. Napisał muzykę do ponad 130 filmów. Jego związki z filmem zaczęły się już w 1958, kiedy napisał muzykę do Narciarzy N. Brzozowskiej. Współpracował z wieloma reżyserami: Bohdanem Porębą (Hubal,Lunatycy), Andrzejem Wajdą, Kazimierzem Kutzem, Krzysztofem Zanussim (począwszy od Struktury kryształu stworzył muzykę do niemal wszystkich filmów tego reżysera), Krzysztofem Kieślowskim, Stanisławem Różewiczem, Wojciechem Hasem, Tadeuszem Konwickim, Markiem Piwowskim, Romanem Polańskim, Francisem Fordem Coppolą, Jane Campion. O ile sukcesy religijnych utworów komponowanych w ostatnich latach właściwie ograniczają się do polskiej publiczności, to międzynarodowym uznaniem i popularnością cieszy się jego muzyka filmowa, a wyjątkowy sukces odniósł kompozytor Drakulą.

W 1999 otrzymał propozycję od reżysera Petera Jacksona na napisanie muzyki do filmu Władca Pierścieni. Kompozytor początkowo się zgodził, ale ostatecznie do współpracy nie doszło.

Ordery i odznaczenia

Postanowieniem z 18 kwietnia 2012 Wojciech Kilar został „w uznaniu znamienitych zasług dla kultury polskiej, za wybitne osiągnięcia w pracy twórczej” odznaczony Orderem Orła Białego, którym został uhonorowany 3 maja 2012.

W 2002 r. był odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2002), a postanowieniem prezydenta Lecha Kaczyńskiego z 19 listopada 2008 „za wybitne osiągnięcia w twórczości artystycznej, za propagowanie polskiej kultury w kraju i za granicą” został uhonorowany Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, którym został udekorowany tego samego dnia w Katowicach w ramach obchodów 90. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.

W 2005 został odznaczony przez ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis" za wybitne osiągnięcia kulturalne rangi międzynarodowej.

8 czerwca 2009, podczas targów Sacroexpo w Kielcach, odebrał z rąk JE arcybiskupa Gianfranco Ravasiego medal Per artem ad Deum (Przez sztukę do Boga), przyznawany przez Papieską Radę ds. Kultury.

3 lipca 2011 otrzymał Honorowe Członkostwo Światowego Kongresu Kresowian.

Upamiętnienie

W 2000 ukazała się książka, wywiad-rzeka pt. Na Jasnej Górze odnalazłem wolną Polskę... i siebie, będąca zapisem rozmowy przeprowadzonej przez o. Roberta Łukaszuka z okazji 70. urodzin kompozytora.

W 2013 powstał film dokumentalny pt. Wojciech Kilar. Credo poświęcony osobie Wojciecha Kilara.

Nagrody i wyróżnienia

Wojciech Kilar był laureatem wielu nagród:

• 1947 – II nagroda na konkursie Młodych Talentów za własne Dwie miniatury dziecięce
• 1955 – II nagroda za Małą uwerturę na Konkursie Utworów Symfonicznych na V Festiwalu Młodzieży w Warszawie.
• 1960 – nagroda fundacji im. L. Boulanger w Bostonie za Odę Béla Bartók in memoriam
• 1967, 1975 – nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia i I stopnia
• 1980 – nagroda państwowa I stopnia
• 1971, 1976, 1980 – nagroda muzyczna województwa katowickiego
• 1975 – nagroda Związku Kompozytorów Polskich
• 1975, 1992 – nagroda miasta Katowice
• 1984 – nagroda fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku
• 1989 – Nagroda Artystyczna Komitetu Kultury Niezależnej NSZZ „Solidarność”
• 1990 – Nagroda Trzech Powstańczych Skrzydeł
• 1990 – Nagroda TV Katowice
• 1995 – Nagroda im. W. Korfantego
• 1995 – Nagroda Arcybiskupa Metropolity Katowickiego „Lux ex Silesia”
• 1996 – Sonderpreis des Kulturpreises Schlesien des Landes Niedersachsen
• 2000 – Nagrodę Złotego berła
• 2008 – Nagrodę Feniksa
• 2009 – medal Per artem ad Deum (Przez sztukę do Boga), przyznawany przez Papieską Radę ds. Kultury.
• 2011 – nagroda im. Lecha Kaczyńskiego
• 2012 – Koryfeusz Muzyki Polskiej
• 2012 – Złoty Fryderyk za całokształt twórczości

Ponadto otrzymał nagrody za muzykę filmową: na festiwalach filmowych

• w Łagowie (1970 – Czerwone i złote, 1971 – Romantyczni)
• w Gdańsku (1975 – Ziemia obiecana, Bilans kwartalny, Linia, Znikąd donikąd, 1978 – Spirala)
• w Katanii (1981 – Da un paese lontano)
• na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cork w Irlandii (1973 – Szklana kula, 1981 – Da un paese lontano)
• na Prix Louis Delluc (1980 – Le roi et 1’oiseau)
• Nagrodę Przewodniczącego Komitetu Kinematografii (1991)
• za muzykę do filmu Bram Stoker’s Dracula – ASCAP Award 1992 w Los Angeles, nagrodę Best Score Composer for a 1992 Horror Film w San Francisco

Za muzykę do filmu Pan Tadeusz Kilar otrzymał Złotą Kaczkę oraz Platynową Płytę za 20 tysięcy sprzedanych egzemplarzy. Za ścieżkę muzyczną do filmu Dracula otrzymał nagrodę Stowarzyszenia Kompozytorów Amerykańskich.

W 1998 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. 16 października 1998 na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi odsłonięto jego gwiazdę w Alei Gwiazd. W dowód uznania dla jego twórczości otrzymał 10 marca 1998 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Opolskiego. 9 marca 2001 został laureatem Nagrody Wielkiej Fundacji Kultury za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury. Od 2006 był Członkiem Rady Programowej Fundacji Centrum Twórczości Narodowej.

Został patronem szkół muzycznych w Dzierżoniowie, Pleszewie, Rzeszowie i szkoły w Wodzisławiu Śląskim. 23 marca 2006 został honorowym obywatelem Katowic, 21 kwietnia 2006 Wodzisławia Śląskiego, zaś w 2006 także honorowym obywatelem województwa opolskiego[28].

10 października 2009 został laureatem specjalnej, jubileuszowej nagrody Totus 2009, przyznawanej przez Fundację Konferencji Episkopatu Polski Dzieło Nowego Tysiąclecia. Artysta został wyróżniony za: wytrwałe otwieranie dróg piękna, wiodących ku wierze, nadziei i miłości, dokonywanego przez wiele lat i w wielu wymiarach życia.

18 czerwca 2012 Uniwersytet Śląski w Katowicach uhonorował artystę tytułem doktora honoris causa.

Ważniejsze dzieła

• Mała uwertura na orkiestrę, 1955
• Symfonia nr 1 na smyczki, 1955
• Oda Béla Bartók in memoriam, 1956
• Symfonia nr 2 Sinfonia Concertante na fortepian i orkiestrę, 1956
• Koncert na dwa fortepiany i orkiestrę perkusyjną, 1958
• Diphtongos, 1964
• Training 68, 1968
• Upstairs-Downstairs, 1971
• Przygrywka i kolęda na orkiestrę smyczkową i 4 oboje, 1972
• Krzesany na orkiestrę, 1974
• Bogurodzica na chór mieszany i orkiestrę, 1975
• Kościelec 1909 na orkiestrę, 1976
• Siwa mgła na baryton i orkiestrę, 1979
• Exodus na chór mieszany i orkiestrę, 1981
• Victoria na chór mieszany i orkiestrę, 1983

• Angelus na sopran, chór mieszany i orkiestrę, 1984
• Orawa na orkiestrę smyczkową, 1986
• Preludium chorałowe na orkiestrę smyczkową, 1988
• I Koncert na fortepian i orkiestrę, 1997
• Missa pro pace (A. D. 2000) na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, 2001
• Symfonia nr 3 September Symphony, 2003 – hołd ofiarom 9/11
• Symfonia nr 4 Sinfonia de motu na sopran, baryton, chór mieszany i orkiestrę, 2005 – z okazji Światowego Roku Fizyki
• Ricordanza na orkiestrę smyczkową, 2005
• Magnificat na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, 2006
• Symfonia nr 5 Adwentowa na chór mieszany i orkiestrę, 2007
• Te Deum na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, 2008 – z okazji 90. rocznicy odzyskania niepodległości Polski.
• Veni Creator na chór mieszany i orkiestrę smyczkową, 2008
• Hymn Paschalny na chór mieszany a capella, 2008
• Uwertura uroczysta na orkiestrę, dedykowana miastu Katowice, 2010
• II Koncert na fortepian i orkiestrę, 2011

Filmografia

• Narciarze, 1958
• Lunatycy, 1959
• Nikt nie woła, 1960
• Tarpany, 1961
• Milczące ślady, 1961
• Spotkanie w bajce, 1962
• Rodzina Milcarków, 1962
• I ty zostaniesz Indianinem, 1962
• Głos z tamtego świata, 1962
• Czerwone berety, 1962
• Milczenie, 1963
• Kryptonim Nektar, 1963
• Daleka jest droga, 1963
• Późne popołudnie, 1964
• Pięciu, 1964
• Orfeusz, 1964
• Obok prawdy, 1964
• Daleka jest droga, 1964
• Giuseppe w Warszawie, 1964
• Echo, 1964
• Ciemnogród, 1964
• Wyspa złoczyńców, 1965
• Trzy kroki po ziemi, 1965
• Jutro Meksyk, 1965
• Katastrofa, 1965
• Salto, 1965
• Marysia i Napoleon, 1966
• Powrót na ziemię, 1966
• Piekło i Niebo, 1966
• Ktokolwiek wie..., 1966
• Chudy i inni, 1966
• Cała naprzód, 1966
• Bumerang, 1966
• Bicz Boży, 1966
• Sami swoi, 1967
• Westerplatte, 1967
• Upiór, 1967
• Stajnia na Salvatorze, 1967
• Morderca zostawia ślad, 1967
• Maria Skłodowska-Curie, 1967
• Wilcze echa, 1968
• Tabliczka marzenia, 1968
• Ostatni po Bogu, 1968
• Molo, 1968
• Człowiek z M-3, 1968
• Lalka, 1968
• Samotność we dwoje, 1968
• Dancing w kwaterze Hitlera, 1968
• Przygody pana Michała, 1969
• Sól ziemi czarnej, 1969
• Struktura kryształu, 1969
• Czerwone i złote, 1969
• Sąsiedzi, 1969
• Tylko umarły odpowie, 1969
• Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię, 1969
• Życie rodzinne, 1970
• Romantyczni, 1970

• Rejs, 1970
• Przystań, 1970
• Pierścień księżnej Anny, 1970
• Martwa fala, 1970
• Lokis. Rękopis profesora Wittembacha, 1970
• Góry o zmierzchu, 1970
• Bolesław Śmiały, 1971
• Brylanty pani Zuzy, 1971
• Die Rolle, 1971
• Gwiazda wytrwałości, 1971
• Perła w koronie, 1971
• Hipoteza, 1972
• Iluminacja, 1972
• Opętanie, 1972
• Szklana kula, 1972
• Zazdrość i medycyna, 1973
• Hubal, 1973
• Drzwi w murze, 1973
• Wielka miłość Balzaka, 1973
• Ziemia obiecana, 1974
• Morderstwo w Catamount, 1974
• Linia, 1974
• Bilans kwartalny, 1974
• Znikąd donikąd, 1975
• Trzecia granica, 1975
• Miłosierdzie płatne z góry, 1975
• Jarosław Dąbrowski, 1975
• Barwy ochronne, 1976
• Smuga cienia, 1976
• Trędowata, 1976
• Ptaki, ptakom..., 1976
• Z punktu widzenia nocnego portiera, 1977
• Dom kobiet, 1977
• Lekcja anatomii, 1977
• Rodzina Połanieckich, 1978
• Spirala, 1978
• Drogi pośród nocy, 1979
• Ród Gąsieniców, 1979
• Paciorki jednego różańca, 1979
• Krzesany, 1979
• David, 1979
• Pomnik, 1980
• Kontrakt, 1980
• Constans, 1980
• Pokuszenie, 1981
• Przypadek, 1981
• Z dalekiego kraju, 1981
• Niedostępna, 1982
• Imperatyw, 1982
• Na straży swej stać będę, 1983
• Marynia, 1983
• Credo..., 1983
• Sinobrody, 1983
• Rok spokojnego słońca, 1984
• Kronika wypadków miłosnych, 1985
• Paradygmat, czyli potęga zła, 1985
• Wkrótce nadejdą bracia, 1985
• Wherever you are, 1988

• Wygasłe czasy, 1987
• Stan posiadania, 1989
• Korczak, 1990
• Le retour, 1990
• Napoleon, 1990
• Życie za życie. Maksymilian Kolbe, 1990
• Długa rozmowa z ptakiem, 1990
• Dracula, 1992
• Mucha, 1992
• Dotknięcie ręki, 1992
• König der letzten Tage, 1993
• Śmierć i dziewczyna, 1994
• Faustyna, 1994
• Śmierć jak kromka chleba, 1994
• Legenda Tatr, 1994
• Maja Komorowska, 1994
• Duch z szoferem, 1995
• Dar serca, 1995
• Cwał, 1995
• Portret damy, 1996
• Sześć pieśni z Wyspiańskim, 1996
• Opowieści weekendowe: Niepisane prawa, 1996
• Opowieści weekendowe: Słaba wiara, 1996
• Opowieści weekendowe: Damski interes, 1996
• Opowieści weekendowe: Urok wszeteczny, 1996
• Opowieści weekendowe: Dusza śpiewa, 1997
• Opowieści weekendowe: Ostatni krąg, 1997
• Opowieści weekendowe: Linia opóźniająca, 1997
• Śląsk Kazimierza Kutza, 1997
• Brat naszego Boga, 1997
• Tydzień z życia mężczyzny, 1999
• Dziewiąte wrota, 1999
• Skowronek, 1999
• Pan Tadeusz, 1999
• Jest taki teatr, 1999
• Opowieści weekendowe: Skarby ukryte, 2000
• Życie jako śmiertelna choroba
  przenoszona drogą płciową, 2000
• Salwa, 2000
• Kreacje, 2000
• Pamiętam, 2000
• Pianista (The Pianist), 2002
• Zemsta, 2002
• Suplement, 2002
• Golgota jasnogórska Dudy-Gracza, 2002
• Philosopher's paradise, 2004
• Persona non grata, 2005
• Królowie nocy, 2007
• Kraków Jana Pawła II, 2005
• Czarne słońce, 2007
• Serce na dłoni, 2008
• Poste restante, 2008
• Głosy wewnętrzne, 2008
• Rewizyta, 2009
• Profesor od serca. Zbigniew Religa, 2010
• Dies luctus, 2011