Wojciech Trąmpczyński

Wojciech Trąmpczyński (właśc. Stefan Wojciech, ur. 8 lutego 1860 w Dębłowie k. Gniezna, zm. 2 marca lub 2 września lub 19 października 1953 w Poznaniu) – polski polityk, prawnik, działacz Narodowej Demokracji, marszałek Sejmu i Senatu. Stał na czele władz administracyjnych podczas powstania wielkopolskiego. Był marszałkiem Sejmu Ustawodawczego (1919–1922), następnie w latach 1922–1927 marszałkiem Senatu I kadencji. Został członkiem dożywotnim Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania.

Młodość

Był synem właściciela majątku ziemskiego, Aleksego i Emilii z Bildermannów. Oboje jego rodzice osierocili go, gdy był jeszcze dzieckiem, ale wychowywał się w atmosferze patriotycznej. Początkowo uczył się w szkole ludowej w Trzemesznie. Później uczęszczał do Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Podczas nauki w tej szkole wstąpił do Towarzystwa Tomasza Zana, w którym zdobywał wiadomości o polskiej literaturze i historii, które nie były mu przekazywane w trakcie edukacji w instytucji będącej narzędziem germanizacji. W 1877 zdał maturę. Następnie zdał na prawo na Uniwersytecie Berlińskim. Po pierwszym roku studiów przeniósł się jednak na Uniwersytet Wrocławski, pod wpływem antypolskich nastrojów panujących w stolicy Niemiec. Tam prowadził działalność w nielegalnym polskim młodzieżowym ruchu narodowym, jak również w legalnych organizacjach zrzeszających Polaków. Studia ukończył w 1881, uzyskując stopień doktora praw.

Kariera prawnicza

Po zakończeniu studiów, powrócił do Dębłowa. Próbował podjąć praktykę w Sądzie Okręgowym w Gnieźnie, jednak nie udało mu się to. Z tego powodu rozpoczął praktykę zawodową w Poznaniu jako referendariusz służby przygotowawczej na aplikacjach sędziowskiej i adwokackiej. Udało mu się zdać egzamin referendarski, dzięki czemu został mianowany asesorem sądowym, a później otrzymał nominację na adwokata i w 1886 otworzył w stolicy Wielkopolski własną kancelarię adwokacką. Specjalizował się w sprawach związanych z obrotem nieruchomości, pomagając często Polakom, których władze niemieckie często zmuszały do sprzedawania ziemi pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Angażował się także w sprawach politycznych, takich jak obrona osób oskarżonych o posługiwanie się zabronionym przez ustawę o zgromadzeniach językiem polskim. W tym czasie brał także udział w tajnym nauczaniu języka polskiego. W 1892 otworzył swą kancelarię notarialną.

W 1901 został wybrany do rady miejskiej Poznania. W organie tym był jednym z głównych reprezentantów polskich mieszkańców miasta. Brał m.in. udział i zabierał głos w demonstracjach poparcia dla strajku dzieci wrzesińskich, jak również tych odbywających się podczas procesu ich rodziców w Gnieźnie. Radym poznańskim był do 1911.

Był także doradcą prawnym Banku Ziemskiego i dyrektorem poznańskiego Hotelu Bazar.

W 1907 rząd pruski wniósł ustawę wywłaszczającą Polaków. W odpowiedzi na nią Trąmpczyński napisał broszurę Recht muss Recht bleiben (niem. Prawo musi pozostać prawem), w której dowodził bezprawności uchwalenia wspomnianego aktu prawnego.

Działalność polityczna w zaborze pruskim

W 1910 Trąmpczyński został posłem Sejmu Pruskiego z prowincji poznańskiej. W 1911 trafił do Reichstagu.

Chociaż Trąmpczyńskiego zaliczano do grupy „młodych” posłów, bynajmniej nie był młodzikiem, karierę parlamentarną rozpoczynał bowiem w wieku co najmniej statecznym, bo lat 50-ciu, a więc dosyć późno. Mógł imponować postawą: wysoki, przystojny, dobrze zbudowany, żeby nie powiedzieć – tęgi, o dostojnej, senatorskiej prezencji, znakomitą, popartą doskonałą znajomością rzeczy i kulturą słowa wymową, szybko wybił się na czoło mówców parlamentarnych. Wielokrotnie ostro, z niezwykle celną argumentacją polemizował z nacjonalistycznymi wystąpieniami zarówno ministrów, jak i parlamentarzystów niemieckich, a przy okazji rzeczowo piętnował przed opinią publiczną pruską politykę germanizacyjną. Swą wnikliwą argumentacją odpierał zarzuty o radykalizmie narodowym Polaków i nienawiści wobec Niemców.

Podczas swej działalności parlamentarnej związał się ze Związkiem Ludowo-Narodowym. W 1914 Trąmpczyński znalazł się w składzie tajnego Koła Międzypartyjnego (przekształconego w 1916 w Tajny Komitet Międzypartyjny), którego celem była współpraca z podobnymi polskimi organizacjami w innych zaborach i za granicą. W swych wypowiedziach parlamentarnych opowiadał się za jednością wszystkich ziem polskich i włączeniem zaboru pruskiego do przyszłego państwa polskiego.

W lipcu 1918 wszedł w skład Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO), utworzonego na postawie Tajnego Komitetu Międzypartyjnego. CKO był kierownictwem politycznym współdziałającym z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, który był uznawany przez państwa Ententy za polskie przedstawicielstwo. 7 października 1918 wraz z innymi członkami Koła Polskiego w parlamencie niemieckim, m.in. Władysławem Seydą i Wojciechem Korfantym, uznał się za obywatela polskiego i zażądał włączenia Wielkopolski do powstającego państwa polskiego. 11 listopada został wybrany na przewodniczącego Rady Ludowej miasta Poznania, w którą przekształcił się CKO. Pod jego kierownictwem prowadzono przygotowania do zwołanego 3 grudnia 1918 w Poznaniu Polskiego Sejmu Dzielnicowego.

8 grudnia 1918, na posiedzeniu plenarnym Polskiego Sejmu Dzielnicowego, Trąmpczyński został wybrany na prezesa 80-osobowej Naczelnej Rady Ludowej. Później, w połowie grudnia, został wybrany naczelnym prezesem prowincji i rejencji poznańskiej. Jako wysoki urzędnik przyjmował w Poznaniu premiera pruskiego z SPD, Paula Hirscha.

28 listopada 1918 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Wybory odbyły się 26 stycznia 1919 r.; ich przeprowadzenie w dzielnicy pruskiej nie było możliwe,, do Sejmu Ustawodawczego kolejny dekret dokonał kooptacji polskich posłów do Reichstagu; wśród nich był również Trąmpczyński.

Marszałek Sejmu Ustawodawczego

Portret z 1919, autorstwa Stanisława Lentza

W pierwszym dniu urzędowania Sejmu Ustawodawczego, odbył się wybór marszałka izby. Na stanowisko to kandydowali, poza Trąmpczyńskim, także Wincenty Witos i Władysław Seyda. Ostatecznie 14 lutego 1919 ten pierwszy otrzymał 155 głosów, a kandydat ludowców – 149.

Tuż po wyborze, Trąmpczyński zrezygnował z przynależności do partii politycznej. Już w pierwszym swoim wystąpieniu jako marszałek izby, miał szansę udowodnić swoją bezstronność – sprzeciwił się powieszeniu w sali obrad Sejmu krzyża, co postulowali posłowie prawicowi, a sprzeciwiali się lewicowcy. Trąmpczyński organizował od podstaw Kancelarię Sejmową. Przewodniczył także Obywatelskiemu Komitetowi Obrony Państwa podczas wojny z bolszewicką Rosją w 1920. Po powrocie Józefa Piłsudskiego z wyprawy kijowskiej, wygłosił przed kościołem św. Aleksandra w Warszawie na cześć Naczelnego Wodza entuzjastyczne przemówienie, porównując jego czyny do dokonań Bolesława Chrobrego, Jana Karola Chodkiewicza i Jana III Sobieskiego:

Sejm cały nasz przez usta moje wita Cię Wodzu Naczelny, wracający ze szlaku Bolesława Chrobrego. Czynem orężnym zaświadczyłeś nie tylko o dzielności polskiego ramienia, ale wyrwałeś z piersi narodu i zamieniłeś w sztandar jego najlepszą tęsknotę, jego rycerstwo w służbie wolności narodów. Dzisiaj wie i widzi cały świat: Polska nie jest bezbronna! Naczelnemu Wodzowi naszej armii cześć!

Stwierdził także, że wojska Piłsudskiego

niosą dziś ludności zamieszkującej Wołyń, Podole i Kijowszczyznę – porządek i wolność.

Jako prawnik, szczególną uwagę poświęcał pracom nad uchwaleniem konstytucji oraz unifikacji i kodyfikacji prawa. W czerwcu 1919 Sejm Ustawodawczy powołał Komisję Kodyfikacyjną RP i Komisję Konstytucyjną (pod przewodnictwem posła Edwarda Dubanowicza). Podczas prac nad ustawą zasadniczą, Trąmpczyński postulował zawarcie kompromisu pomiędzy największymi ugrupowaniami sejmowymi. Marszałkiem Sejmu pozostawał także po uchwaleniu konstytucji marcowej, od marca 1921 do września 1922. Z racji swoich uprawnień konstytucyjnych pełnił rolę rozjemcy pomiędzy Naczelnikiem Państwa a Sejmem przy tworzeniu kolejnych rządów.

Marszałek Senatu

Trąmpczyński jako marszałek Senatu

W 1922 kandydował w wyborach do Senatu, z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej i uzyskał mandat. Kandydaturę Trąmpczyńskiego zgłoszono w wyborach na marszałka izby. Jego konkurentem był Ksawery Prauss z Polskiej Partii Socjalistycznej. Ostatecznie kandydaturę Trąmpczyńskiego poparło (poza ugrupowaniami endeckimi) także PSL "Piast", co dało mu 1 grudnia 1922 stanowisko marszałka Senatu. Sprawował tę funkcję przez 5 lat. W tym czasie, obserwując zmieniające się szybko rządy i spadek poparcia dla parlamentu pośród wyborców, opowiadał się za wzmocnieniem władzy prezydenta i zmianą ordynacji wyborczej. Krytykował także Piłsudskiego. W 1926 mówił m.in.

(...) ciągle jeszcze w Ministerstwie pokutuje myśl wyznaczenia p. Piłsudskiego w razie wojny na Naczelnego Wodza. I w tym widzę katastrofę grożącą państwu, bo jestem zdania, że pan Piłsudski nie posiada koniecznego na takie stanowisko wyższego wykształcenia wojskowego. Przekonanie to mam, jak wielu innych, już od roku 1920 (...) p. Piłusudski w 1920 r. nie złożył dowodów umiejętności prowadzenia wielkiej wojny. Jego dzieła Moje pierwsze boje i Rok 1920 wykazują pewne zdolności wojskowe, ale tylko w zakresie partyzantki. Tymczasem przyszła wojna nasza to będzie wojna organizacji i więcej będzie podobna do matematyki niż do romantycznej partyzantki.

Trąmpczyński był zdecydowanym przeciwnikiem przewrotu majowego. Pomimo tego, nie był zwolennikiem sprowadzenia wojsk wiernych rządowi z Wielkopolski do walki z siłami Piłsudskiego. Uspokajał także bojowe nastroje po prawej stronie polskiej sceny politycznej, podejmując się roli mediatora – m.in. przywiózł do Poznania list nowego premiera, Kazimierza Bartla, w którym szef gabinetu gwarantował rządy prawa.

Po przejęciu władzy przez sanację, był w opozycji do rządów marszałka Piłsudskiego i jego współpracowników. Zarzucał mu autorytaryzm, nadużycia i nieprzestrzeganie zasad państwa prawa. W 1927 został odznaczony Orderem Orła Białego.

Poseł

4 marca 1928 został posłem na Sejm II kadencji z okręgu nr 32 (poznańskiego), z listy Związku Ludowo-Narodowego. Jako członek izby prowadził parlamentarną działalność skierowaną przeciwko obozowi rządzącemu – szczególnie głośne były jego wystąpienia z mównicy sejmowej, w których piętnował naruszanie praworządności przez władze sanacyjne.

30 sierpnia 1930 prezydent Ignacy Mościcki rozwiązał obie izby parlamentu. 9 września aresztowano wielu polityków Centrolewu i wtrącono ich do twierdzy brzeskiej. Trąmpczyński i Władysław Seyda również znaleźli się na liście osób przeznaczonych do aresztowania, ale, zgodnie z niepotwierdzonymi informacjami, prywatna interwencja, być może u samego Piłsudskiego, uchroniła ich przed zamknięciem w więzieniu.

W listopadzie 1930 ponownie został posłem (z okręgu nr 36). Zeznawał także w procesie brzeskim, jako świadek obrony. O jego wystąpieniu podczas procesu pisał Andrzej Garlicki:

Mówił o łamaniu prawa przez rządy pomajowe, o fałszowaniu wyborów, o zbrodniach politycznych. Tego, sędziwego już wówczas, polityka prawicy nic, w sensie ideowym, nie łączyło z oskarżonymi. Tym większą wagę miały jego zeznania.

W swych wystąpieniach sejmowych Trąmpczyński piętnował ograniczanie przez władze autonomii uniwersytetów, niezawisłości sędziowskiej, krytykował także utworzenie obozu w Berezie Kartuskiej. Był również przeciwnikiem konstytucji kwietniowej, kwestionując legalność jej uchwalenia. Mówił o niej m.in.:

Twierdzimy wciąż i twierdzić będziemy, że nowa konstytucja zupełnie nielegalnie doszła do skutku.

Nie kandydował w 1935 z powodu bojkotu wyborów, zorganizowanego przez endecję. W tym czasie sympatyzował z Frontem Morges, ale ze względu na podeszły wiek, ograniczał swą działalność polityczną.

Ostatnie lata

1 września 1939 przebywał w Poznaniu. Po zakończeniu kampanii wrześniowej i rozpoczęciu hitlerowskiej okupacji Polski, został wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Znalazł się w Warszawie. Tam utrzymywał kontakty polityczne m.in. z Cyrylem Ratajskim, Delegatem Rządu RP na Kraj. Po wybuchu powstania warszawskiego, przez kilka miesięcy mieszkał w Milanówku. Wiosną 1945 wrócił do Poznania. Tam zmarł w wieku 93 lat. Został pochowany na cmentarzu Jeżyckim. Później jego prochy zostały ekshumowane i pochowane na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu.

Rodzina

Wojciech Trąmpczyński był mężem Antoniny Jankowskiej. Miał z nią syna, Witolda Trąmpczyńskiego (1909–1982), profesora ekonomii, polityka Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, ministra w rządach PRL i prezesa NBP w latach 1950–1955.