Maria Turlejska

Maria Turlejska z domu Zieleńczyk, ur. 23 sierpnia 1918 w Warszawie, zm. 16 lipca 2004 w Warszawie) – polska socjolog, historyk, działaczka komunistyczna i publicystka. Była profesorem i wykładowcą w Uniwersytecie Warszawskim, Wojskowej Akademii Politycznej i Uniwersytecie Wrocławskim. Współpracowała z "Polityką". Jako historyk specjalizowała się w dziejach najnowszych Europy.

Córka Adama. Tuż przed II wojną światową wyszła za mąż za poznanego na spotkaniach "Spartakusa" i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej działacza Komunistycznej Partii Polski Jana Turlejskiego. Lata 1939-1941 spędziła wraz z nim w Łomży pod okupacją sowiecką. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej jej mąż jako deputowany do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi ewakuował się z Armią Czerwoną do Moskwy i potem zginął w czasie próby przerzutu do Polski, gdzie jako członek "Grupy Inicjatywnej PPR" miał odbudowywać partię komunistyczną. Maria Turlejska przedostała się do Warszawy i tam po powstaniu Polskiej Partii Robotniczej aktywnie włączyła się w jej działalność od 1942 (działała pod pseudonimem „Jadzia”). Była zecerem w tajnej drukarni PPR, należała do Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, a w powstaniu warszawskim walczyła na Starym Mieście (używała pseudonimu „Małgosia”).

Po zakończeniu wojny funkcjonowała w aparacie władzy komunistycznej. Uczestniczyła m.in. osobiście w fałszowaniu wyników referendum ludowego pod hasłem "3 × TAK" w czerwcu 1946. Od 20 lutego 1945 do października 1946 była instruktorem w Wydziale Propagandy KC PPR. Od października 1946 do kwietnia 1947 i od września do grudnia 1948 była zastępcą kierownika Wydziału Historii Partii KC PPR. Jej zadaniem było m.in. wprowadzenie takich zmian do programów nauczania historii, które wygodne były dla władz komunistycznych i które zacierały fakty dowodzące istnienie konfliktów w historii stosunków polsko-rosyjskich. Ściśle w tym czasie współpracowała z Władysławem Gomułką. Została usunięta z Wydziału Historii Partii po aresztowaniu W. Gomułki. W 1948 wstąpiła do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Pracowała jako kierownik naukowy w Katedrze Historii Polski w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych, działającym od 1950 do 1954.

Według zachowanych w IPN danych została w 1950 zwerbowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie funkcjonowała jako TW "Ksenia", prowadzona przez płk. Józefa Światłę. Zachowało się około stu meldunków pisanych przez nią, głównie o pracownikach Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR i Wojskowej Akademii Politycznej. W późniejszych latach miała zerwać kontakty z tajnymi służbami. W 1955 została usunięta z PZPR, później jednak, po dojściu Gomułki do władzy, ponownie wróciła do łask aparatu partyjnego. Wraz z gen. Janem Czaplą była współautorką wydanej w 1966 przez Wojskową Akademię Polityczną im. F. Dzierżyńskiego książki Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu 1944-1947.

W latach PRL współpracowała z artystą malarzem Zdzisławem Beksińskim i pomagała w jego działalności (zarówno na odległość, jak i po jego przeprowadzce do Warszawy). Po 1970 ekipa Gierka raz jeszcze usunęła ją z kręgów zbliżonych do władzy; jej książkę "Zapis pierwszej dekady" z 1972 wycofano z księgarń i cały nakład przeznaczono na przemiał. Po 1976 publikowała w tzw. drugim obiegu m.in. pod pseudonimem Łukasz Socha. Wydała m. in. pracę pt. Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1946, stanowiącą zapis danych archiwalnych na temat osób skazanych przez sądy wojskowe i doraźne tuż po zakończeniu wojny w Polsce. Często odwiedzała również odsuniętego od władzy Władysława Gomułkę, z którym prowadziła dyskusje, zbierając przy tym informacje do swoich opracowań historycznych. Po wprowadzeniu stanu wojennego opublikowała w 1984 "Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944-1954", opracowanie oparte m.in. na dokumentach z tajnych archiwów PRL, z których część otrzymała w 1980 od Gomułki. Za książkę tę otrzymała w 1987 Nagrodę Kulturalną "Solidarności". Była konsultantką historyczną filmu fabularnego "Przesłuchanie" (1982) reż. Ryszarda Bugajskiego. Od 1989 współpracowała z "Gazetą Wyborczą" kontynuując wieloletnią znajomość z Adamem Michnikiem.

Ocena

Przeciwnicy Marii Turlejskiej pamiętają jej niechlubne zasługi dla reżimu stalinowskiego i współpracę z tzw. "informacją" – tajnymi służbami w tamtym okresie. Nadto podnoszą jej również sprzeciw w sprawie podręczników szkolnych do historii autorstwa dra Leszka A. Szcześniaka w 1999. Nie brak też postaw odwrotnych, podkreślających jej udział – po 1980 – w odkłamywaniu historii Polski i w demaskowaniu systemu, którego sama niegdyś była ważnym elementem. Według jej własnych słów, zmiana perspektywy politycznej, która dokonała się u niej około sześćdziesiątego dopiero roku życia, była wynikiem głębokiego przekonania, że należy uczynić wszystko, aby następne pokolenia nie wzięły przykładu z jej postaw i zachowań i aby nie poszły w jej ślady.

Odznaczenia

• Srebrny Krzyż Zasługi – dwukrotnie (po raz drugi w 1951, za zasługi położone przy organizacji II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955, na wniosek Prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Wydawnictw)

Publikacje książkowe

• Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej 1942-1944, Łódź 1946
• O wojnie i podziemiu. Dyskusje i polemiki, wydawnictwo: Książka i Wiedza, Warszawa, luty 1959, wydanie I, nakład 6000+251 egz., ss. 284.
• Zapis pierwszej dekady (1972)
• Spór o Polskę (1981)
• Te pokolenia żałobami czarne... skazani na śmierć i ich sędziowie (1990); wcześniej 2 wydania podziemne, frg. w Res publica