Władysław Jan Grabski

Władysław Jan Grabski (ur. 21 października 1901 w Warszawie, zm. 3 listopada 1970 w Warszawie) - polski pisarz, publicysta i poeta. Jego twórczość jest osadzona w nurcie katolickim. Pisał zarówno powieści historyczne związane z historią Polski jak też powieści o tematyce współczesnej.

Był synem Władysława Grabskiego, ministra i premiera RP, oraz Katarzyny Lewandowskiej. Dzieciństwo, opisane w autobiograficznej powieści Blizny Dzieciństwa spędził w Borowie oraz Petersburgu. W latach 1912-14 uczęszczał do gimn. Konopczyńskiego. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał z rodzicami do Petersburga, gdzie uczył się w Gimnazjum św. Katarzyny, z półroczna przerwą, gdy po wybuchu rewolucji, w połowie 1917 roku, wraz z matką i rodzeństwem przenieśli się do spokojniejszej Teodozji na Krymie. W kwietniu 1918 roku, po zawarciu traktatu brzeskiego, wraz z ojcem wrócił do Warszawy. W roku 1920 zdał maturę w gimnazjum Adama Mickiewicza.

W lipcu tegoż roku zgłosił się do Armii Ochotniczej, służył w 24 Pułku Ułanów i brał udział w działaniach na Litwie Środkowej. Po zdemobilizowaniu (25 listopada 1920 roku) podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po uzyskaniu dyplomu w roku 1924 wyjechał na Sorbonę gdzie studiowł historię doktryn ekonomicznych, a także historię średniowiecza, po czym powrócił na U.W. (seminarium prof. Kostaneckiego) i uzyskał doktorat (1927) za pracę o Karolu Fourierze. Ponieważ ojciec przekazał mu część swojego majątku Grabkowo k. Warszawy, wiosną 1927 roku odbył kilkumiesięczne praktyki ogrodnicze, m.in. u prof Jeana Dybowskiego w Puławach. W latach 1927-1929 pracował w Biurze Ekonomicznym Banku Polskiego. W roku 1929 wykryto u niego zaawansowaną gruźlicę płuc. Po długotrwałym leczeniu w sanatoriach Zakopanego, Wienerwaldu i Davos powrócił do Grabkowa, jednak skutki choroby miały towarzyszyć mu do końca życia. Od tego czasu poświęcił się pisarstwu i publicystyce.

Związał się z ruchem narodowym. Uprawiał publicystykę w czasopismach: dzienniku ABC i tygodniku artystyczno-literackim Prosto z Mostu redagowanych przez działacza narodowego i dziennikarza Stanisława Piaseckiego z którym był zaprzyjaźniony. Za jego pośrednictwem nawiązał kontakt z Bolesławem Piaseckim i powstającą ONR-Falangą. Znalazł sie wśród osób, które podpisały w roku 1937 Zasady programu narodowo-radykalnego, ale wkrótce zniechęcił się w następstwie związania się tego ruchu z sanacyjnym OZONEM, a też ich radykalnym antysemityzmem, czemu dał wyraz drukując w 1937 roku, w żydowskim Dzienniku Łódzkim, wiersz pod tytułem Pogrom w Zwichlu.

Od 1938 roku był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich.

W tym czasie prowadził rozpoczęte w Paryżu studia nad historią słowiańszczyzny zachodniej w czasach początków Polski oraz nad średniowieczem, które wykorzystał w swojej późniejszej twórczości.

W kampanii wrześniowej uczestniczył jako ochotnik w Pułku Zbornym Chełm, brał udział w bitwie pod Tarnawatką. Ogarnięty przez Armię Czerwoną pod Kamionką Strumiłłową nad Bugiem, po zdjęciu munduru powrócił 17 października do Grabkowa. Podczas okupacji był członkiem konspiracji (AK), ukrywał też Żydów. Wojnę przeżył wraz z rodziną w Grabkowie.

W marcu 1945 roku został namówiony przez Edwarda Ochaba, który był wówczas pełnomocnikiem rządu dla Ziem Odzyskanych, by został jego doradcą naukowym. Pracę tę, która na życzenie Grabskiego nie była związana z wynagrodzeniem, kontynuował w nowo utworzonym Ministerstwie Ziem Odzyskanych. Napisał rozdawaną przesiedleńcom broszurę Polska nad Odrą, Nysą i Pasłęką (1945) oraz przygotował informator historyczny dziejów miast ziem zachodnich pt 200 miast wraca do Polski (1947), w czym pomagał autorowi teść, Stanisław Wojciechowski. W roku 1948 opuścił ministerstwo w proteście przeciw stanowisku reprezentowanym przez władze wobec tzw. „autochtonów”. Kardynał August Hlond powołał go w skład Rady Prymasowskiej dla Odbudowy Kościołów Warszawy, gdzie prowadził sekcję propagandy i napisał tekst do albumu Kościoły Warszawy w Odbudowie, który jednak uzyskał zezwolenie cenzury na druk dopiero w 1956 roku. Publikował również w Tygodniku Warszawskim i Tygodniku Powszechnym.

Od końca roku 1950 zaczął obowiązywać wobec niego "zapis” cenzury, co w praktyce pozbawiło go możliwości publikowania. Szykany obejmowały również synów. W czerwcu 1955 roku sąd koleżeński Związku Literatów Polskich skreślił go z listy członków, za napisanie nieopublikowanej Katolickiej Ballady, powstałej pod wrażeniem śmierci Konstantego Gałczyńskiego, z którym przyjaźnił od czasów współpracy z Prosto z Mostu. W uzasadnieniu orzeczenia stwierdzono, że atmosfera ideowa utworu jest „głęboko sprzeczna z humanistycznymi ideami” obowiązującymi w ZLP i „działa na rzecz naruszenia patriotycznej jedności naszego narodu”. Obawiając się rewizji w domu zniszczył wtedy kilka rękopisów, w tym większą część ukończonej już powieści Kaleki Boże. Jej pozostały fragment opublikował w roku 1961 w opowiadaniu Tartak ruszył. Proces stanowił dla Grabskiego silny wstrząs, ślady tego odnaleźć można we wstępie do Blizn Dzieciństwa oraz w wierszu Do Przyjaciela z Ballady zamieszczonym w tomiku poezji Świat na Podarunek (1958).

W pół roku po procesie odnowiły się skutki gruźlicy. W czasie jego kilkumiesięcznego pobytu w szpitalu klimat polityczny w Polsce zaczął się zmieniać i w czerwcu 1956 roku Plenum ZLP reaktywowało go w prawach członka (jednak nie doczekał się rehabilitacji). Podczas pierwszej bytności w Związku, we wrześniu 1956, na zebraniu wyborczym delegatów upominał się o uwięzionego Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Później pełnił pewne funkcje w Zarządzie Związku. Był też aktywnym członkiem PEN Clubu.

Po roku 1956 nawiązał współpracę ze środowiskiem Instytutu Wydawniczego PAX (nie był jednak członkiem Stowarzyszenia PAX), w którym publikował swoje kolejne książki. Był pierwszym prezesem związanego z wydawnictwem klubu literackiego Krąg. Pisywał dla wydawanego przez PAX tygodnika Kierunki oraz Wrocławskiego Tygodnika Katolików.

W roku 1967 nastąpiło kolejne odnowienie choroby i ostateczne wyłączenie z życia publicznego. Po dwuletnim pobycie w szpitalu powrócił na rok do domu i kończył pracę nad Bliznami Dzieciństwa (1971). W sierpniu 1970 roku, przewieziony ponownie do szpitala, zmarł 3 listopada.

Twórczość

Zadebiutował w 1923 tomikiem poetyckim „Rosja. Obrazy i myśli wierszem” powstałym pod wpływem przeżyć autora w czasie rewolucji bolszewickiej. Podczas pobytu we Francji wydał przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Paryżu tomik sonetów "Trzy wieńce". Część nakładu ukazała się w numerowanej edycji bibliofilskiej ilustrowanej miedziorytami podpisanymi przez ich autorów: W. Zawadowskiego, F.Prochaski i K. Brandla.

Pierwsza powieść, Bracia, która zapoczątkowywała trzytomowy cykl, przedstawiający krytycznie sytuację polityczną w Polsce w okresie od zabójstwa prezydenta Narutowicza do czasu po przewrocie majowym. Najpierw ukazała się w odcinkach, często konfiskowanych przez cenzurę, w narodowym dzienniku ABC (1933), a późniejsze (1934) wydanie książkowe Towarzystwo Wydawnicze „Rój” również było w przez cenzurę „ozdobione” białymi stronami. Między innymi wycięto tekst opisujący spotkanie prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z Józefem Piłsudskim na moście Poniatowskiego podczas zamachu majowego w 1926 roku. Dalszych tomów cyklu Rój nie chciał wydać z powodów politycznych, podjęła się tego jednak poznańska Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha. W 1935 ukazało się w tym samym wydawnictwie Kłamstwo, a następnym roku ostatni tom cyklu Na krawędzi. Napisał również kilka powieści w odcinkach pod pseudonimami, w tym w Dzienniku Poznańskim kryminał Krwawe ślady a pod własnym nazwiskiem Rdzę Życia, której jednak nie wydał później w formie książkowej, ze względu na występujące w niej, a w międzyczasie porzucone akcenty antysemickie.

W latach 1937-1938 porzucił tematykę polityczną, a w jego twórczości nastąpił zasadniczy zwrot w kierunku uniwersalistycznie pojmowanego chrześcijaństwa. Otwierała go powieść W cieniu kolegiaty (1939) która, wielokrotnie wznawiana po wojnie, stała się pozycją reprezentatywną dla polskiej literatury katolickiej. Podczas okupacji napisał historyczną opowieść Sagę o Jarlu Broniszu wydaną po wojnie w Poznaniu przez Wielkopolską Księgarnię Wydawniczą w trzech tomach: Zrękowiny w Uppsali (1946), Śladem Wikingów, oraz Rok Tysiączny (1947). W czasie wojny rozpoczął też pracę nad Konfesjonałem (1948), stanowiącym kontynuacje wątku W cieniu Kolegiaty. Następna powieść historyczna Rapsodia Świdnicka osadzona drugiej połowie XIV, w okresie zmierzchu dominowania wpływów polskich na Dolnym Śląsku, została ukończona w 1953, ale zezwolenie cenzury na publikację uzyskała dopiero pod koniec 1955 (Wydawnictwo Pallottinum w Poznaniu). Ilustrację do tej książki wykonała żona Zofia Wojciechowska-Grabska.

Książki powstałe po 1956 publikował w Wydawnictwie PAX (Warszawa). Pierwszą pozycję stanowił zbiór poezji Świat na Podarunek (1958). Przygotował nowe, poprawione wydanie Trzysta Miast wróciło do Polski (1960), oraz niewielkie opowiadanie Tartak ruszył (1961). Następne ukazały się trzy współczesne powieści: Poufny Dziennik Dominika Pola (1963), Moguncka Noc (1966) oraz Ślepy Start (1966). Ostatnią jego książką są Blizny Dzieciństwa, autobiograficzna opowieść doprowadzona do wybuchu I wojny światowej, która ukazała się w 1971, kilka miesięcy po śmierci autora. Kolejnego jej tomu nie zdążył napisać.

Był zamiłowanym bibliofilem, a też zapalonym fotografikiem (m.in. cykl portretów Witkacego).

W 1947 otrzymał nagrodę czytelników miesięcznika Odra, a w 1949 nagrodę literacką Episkopatu Polskiego. Otrzymał też literacką nagrodę im. Pietrzaka (1956 i 1963) oraz Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1965). Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1969).

W listopadzie 1927, poślubił Zofię Wojciechowską (ur. 27 kwietnia 1905, zm. 10 października 1992) – malarkę, córkę Marii i Stanisława Wojciechowskich. Po ślubie osiedlili się w wybudowanym dla nich przez Władysława Grabskiego domu w Grabkowie, gdzie mieszkali do śmierci.

Mieli czworo dzieci: Kazimierza (1929-1983), Macieja Władysława (1934), Agnieszkę (1937-2009) i Michała (1941-1986). Władysław Jan i Zofia Grabscy zostali pochowani na warszawskich Powązkach.