Aleksander Wat

Aleksander Wat, właściwie Aleksander Chwat (ur. 1 maja 1900 w Warszawie, zm. 29 lipca 1967 w Antony) – polski pisarz i poeta z kręgu futurystów, pochodzenia żydowskiego. Był również tłumaczem literatury anglosaskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej i radzieckiej. Współtworzył polski futuryzm - w 1919 współaranżował „pierwszy polski występ futurystyczny”.

Urodził się w Warszawie 1 maja 1900 roku. Jego ojcem był Mendel Michał Chwat, erudyta i chasydzki Żyd, a matką Rozalia z Kronsilberów. W latach 1911-14 uczył się w rosyjskim gimnazjum rządowym, potem w Gimnazjum Jakuba Finkla, a następnie w Gimnazjum Rocha Kowalskiego, wraz z Anatolem Sternem, gdzie w 1918 roku zdał maturę. Zaraz po maturze podjął zamiar udania się do Rosji, aby wspomóc rewolucję, zamiar ten spalił jednak na panewce. Studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1918-1920 i 1920-1926, gdzie znajdował się pod dużym wpływem profesora Tadeusza Kotarbińskiego.

W czasie studiów związał się z poetami z kręgu futuryzmu dadaizującego, w tym roku ukazał się poemat JA z jednej strony i Ja z drugiej strony mopsożelaznego piecyka. W czasie wojny z bolszewikami wstąpił ochotniczo do wojska, pomimo otwarcie pacyfistycznych poglądów. Nie wziął udziału w walkach, stacjonował w Ostrowie Wielkopolskim (wraz z Jarosławem Iwaszkiewiczem). W latach 1921–1922 był redaktorem czasopisma „Nowa Sztuka”, a w latach 1924–1925 „Almanachy Nowej Sztuki”. W 1924 wstąpił do Związku Literatów Polskich, w 1926 przebywał w Paryżu. W tym samym roku ukazuje się jego opowiadanie Żyd Wieczny Tułacz, a także zbiór opowiadań Bezrobotny Lucyfer, poznaje się wówczas z Andrzejem Stawarem - znajomość ta zapoczątkowuje okres fascynacji marksizmem w życiu Wata. Na początku następnego roku, 27 stycznia, ożenił się z Pauliną Lew, nazywaną Olą.

Wydawnictwo Rój publikowało jego przekłady dzieł m.in. Henryka Manna, Ilji Erenburga i Fiodora Dostojewskiego. W 1929 został redaktorem Miesięcznika Literackiego i kierownikiem Spółdzielni Wydawniczej „Tom”. Miesięcznik Literacki był pismem literacko-politycznym, głosem środowiska marksistowskich pisarzy i poetów, do których, oprócz Wata, zaliczali się: Władysław Broniewski, Stanisław Stande, Andrzej Stawar, Władysław Daszewski, Henryk Drzewiecki, Witold Wandurski, Jan Hempel, Bruno Jasieński i Leon Shiller. Pismo ukazywało się do lipca 1931 roku, jego żywot zakończyło aresztowanie dużej części zespołu, w tym Wata, 10 września 1931 roku. Wat spędził w więzieniu ponad 3 miesiące, na początku przy ul. Dzielnej, potem na Mokotowie. Kilka tygodni przed aresztowaniem, 23 lipca 1931 roku, urodził się jego jedyny syn Andrzej. Po wyjściu z więzienia i nieudanych próbach reaktywowania pisma rozpoczął pracę, jako kierownik literacki, w wydawnictwie Gebethner i Wolff.

Tuż przed wojną, w maju 1939 roku, znalazł się na liście osób przeznaczonych do osadzenia w Berezie Kartuskiej. Po wybuchu wojny uciekł wraz z rodziną z Warszawy do Lwowa, gdzie w październiku rozpoczął pracę w "Czerwonym Sztandarze". Wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, Władysławem Broniewskim, Aleksandrem Danem, Haliną Górską i Wandą Wasilewską wszedł w władze Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich, powołanego 13 października. Sześć dni później - 19 października - wyłoniono Komitet Organizacyjny Pisarzy Zachodniej Ukrainy, w którego skład wszedł Wat. 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej. W styczniu 1940 został aresztowany wraz z Władysławem Broniewskim, Tadeuszem Peiperem i Anatolem Sternem we Lwowie przez NKWD w zorganizowanej prowokacji. Wkrótce w Czerwonym Sztandarze ukazał się artykuł uzasadniający aresztowanie trzech pisarzy pt. Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną.

W więzieniu przebywał do 20 listopada 1941 roku. Więziono go we Lwowie, Kijowie, Łubiance i w Saratowie, następnie zesłano do Kazachstanu. W Ałma-Acie odnalazł żonę Paulinę (Olę) Watową i 9-letniego wówczas syna Andrzeja. Był następnie delegatem regionalnym Rządu RP, odmówił przyjęcia obywatelstwa radzieckiego. Do Polski wrócił w 1946 r., staraniem głównie Adama Ważyka. Od czasu pobytu na Łubiance pozbawiony sympatii do komunizmu.

W latach 1946-48 pracował jako redaktor naczelny Państwowego Instytutu Wydawniczego (PIW), od grudnia 1947 zasiadał w zarządzie polskiego PEN Clubu. Publikował w "Kuźnicy", "Odrodzeniu" i "Twórczości". W okresie stalinowskim zaprzestał aktywnej działalności literackiej, w 1953 roku zapadł na ciężką chorobę zespół opuszkowy Wallenberga, którą leczył w Szwecji i południowej Francji. W 1957 opublikował tom Wiersze, za który otrzymał nagrodę "Nowej Kultury". Kolejny tom Wiersze śródziemnomorskie wydał już na zachodzie. Kilkanaście miesięcy pracował we Włoszech jako redaktor polskiej serii w mediolańskim wydawnictwie Umberta Silvy. W latach 1961-63 przebywał we Francji, w Paryżu i Cabris. W 1964 roku objął posadę asystenta w Center for Slavic and East European Studies na Uniwersytecie Berkeley. Wtedy udzielił Czesławowi Miłoszowi serii biograficznych wywiadów, które ukazały się jako Mój wiek. W następnym roku powrócił do Francji, w celach terapeutycznych wyjeżdżał na Majorkę, gdzie napisał ostatni tom wierszy Ciemne świecidło. Przez cały ten okres nękały go ostre bóle głowy, z ich powodu 29 lipca 1967 roku popełnił samobójstwo poprzez przedawkowanie leków przeciwbólowych. Został pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency.

Siostrą Aleksandra Wata była aktorka dramatyczna Seweryna Broniszówna.

O losach Aleksandra, Oli i Andrzeja Watów w czasach radzieckich opowiada paradokumentalny film Roberta Glińskiego Wszystko, co najważniejsze. Watowi poświęcił także piosenkę pt. Aleksander Wat Jacek Kaczmarski.

Nagrody

• 1957 – nagroda tygodnika „Nowa Kultura”

Twórczość

Utwory

• 1920 Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka
• Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej (wraz z Anatolem Sternem, Warszawa, 1920),
• Bezrobotny Lucyfer (Zbiór opowiadań 1927).
• Wiersze,
• Wiersze śródziemnomorskie,
• Ciemne świecidło,
• Mój wiek. Pamiętnik mówiony (1977; wydanie krajowe – Warszawa, 1990) będący świadectwem duchowego dojrzewania autora i wnikliwą diagnozą komunizmu. (fragment: )
• Ucieczka Lotha nie ukończona powieść, wydana we fragmentach.

Tłumaczenia

Przekłady opisane są według pierwszych wydań.

• Pierre Benoit, Aksela, Rój, Warszawa 1930.
• Georges Bernanos, Pod słońcem szatana, Rój, Warszawa 1928.
• Laurids Waldemar Bruun, Białe noce, Rój, Warszawa 1927.
• Anton Czechow, Dzieła, Czytelnik, Warszawa 1956.
• Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow, Rój, Warszawa 1928.
• Henry Mazuel-Dupuy, Gracz w szachy, Rój, Warszawa 1927.
• Ilja Erenburg, Dzień wtóry, Rój, Warszawa 1935.
• Ilja Erenburg, Ewokacja, Rój, Warszawa 1932.
• Ilja Erenburg, Trzynaście fajek, Rój, Warszawa 1927.
• Arkady Gajdar, Błękitna filiżanka i inne opowiadania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
• Arkady Gajdar, Czuk i Hek i inne opowiadania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1952.
• Arkady Gajdar, Dalekie kraje. Tajemnica wojskowa, Nasza Księgarnia, Warszawa 1954.
• Arkady Gajdar, Dzieła, Nasza Księgarnia, Warszawa 1951.
• Arkady Gajdar, Los dobosza, Nasza Księgarnia, Warszawa 1954.
• Arkady Gajdar, Niech świeci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
• Arkady Gajdar, Timur i jego drużyna, Nasza Księgarnia, Warszawa 1952.
• Ernst Glaeser, Rocznik 1902, Rój, Warszawa 1930.
• Maksym Gorki, Wassa Żeleznowa, PIW, Warszawa 1951.

• O. Henry, 830 dolarów, Rój, Warszawa 1929.
• O. Henry, Bluff, Jakub Mortkowicz, Warszawa 1927.
• O. Henry, Opowieści, Rój, Warszawa 1927.
• O. Henry, Ostatni liść, Książka i Wiedza, Warszawa 1950.
• O. Henry, Romans na promie, Rój, Warszawa 1927.
• O. Henry, Szlachetny farmazon, Rój, Warszawa 1928.
• Panait Istrati, Rzeź na pustyni, Biblion, Warszawa 1930.
• Rudolf Leonhard, Śmierć Donkiszota, Wydawnictwo MON, Warszawa 11956.
• Anton Makarenko, Chorągwie na wieżach, Nasz Księgarnia, Warszawa 1954.
• Heinrich Mann, Młodość króla Henryka IV, Książka i Wiedza, Warszawa 1949.
• Multatuli, Maks Havelaar, Książka i Wiedza, Warszawa 1949.
• Aleksandr Ostrowski, Panna bez posagu, PIW, Warszawa 1954.
• Tursun Parda, Nauczyciel, Nasza Księgarnia, Warszawa 1955.
• Joseph Roth, Fałszywa waga, PIW, Warszawa 1961.
• Wiktor Rozow, Stronica życia, Czytelnik, Warszawa 1956.
• Lew Tołstoj, Anna Karenina, Rój, Warszawa 1928.
• Jakob Wassermann, Krzysztof Kolumb. Don Kichot oceanu, Jakub Mortkowicz, Warszawa-Kraków 1931.