Antoni Fertner

Antoni Dezyderiusz Fertner (ur. 23 maja 1874 w Częstochowie, zm. 16 kwietnia 1959 w Krakowie) – polski aktor komediowy mający w swoim dorobku około 500 ról teatralnych i filmowych.

Był synem częstochowskiego cukiernika Teodora Fertnera i Eleonory z domu Pleszyńska, miał trzy starsze siostry. W gimnazjum przejawiał zdolności matematyczne. Po śmierci rodziców przeprowadził się do rodziny w Piotrkowie, gdzie dorabiał jako klakier w teatrze. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej im. Kronenberga, wkrótce potem jednak zapisał się kurs aktorski w Szkole Dramatycznej przy warszawskim Towarzystwie Muzycznym, rzucając tym samym studia ekonomiczne. Szkołę aktorską ukończył w 1895 roku. Jeszcze w czasie nauki odbył kilka tras z objazdowym teatrem po Polsce. Następnie zatrudnił się w Izbie Kontroli Państwa jednak praca urzędnicza nie przypadła mu do gustu, dlatego zdobył angaż w warszawskim teatrzyku Wodewil pod dyrekcją Michała Wołowskiego. Gdy dyrektor, jesienią 1895 r., przeniósł się do Łodzi, Fertner pojechał tam wraz z nim - grając nadal w jego teatrze. W trakcie 3 letniego pobytu w Łodzi odbył również roczne tournée po Rosji wraz z grupą Adolfiny Zimajer. Po powrocie do kraju występował w Teatrze Ludowym w Warszawie, którego dyrektorem był wówczas Marian Gawalewicz. Teatr - założony przez Kuratorium Trzeźwości - mieścił się w ujeżdżalni warszawskiej żandarmerii przy ul. Ciepłej. Podczas dnia budynek był wykorzystywany przez konie żandarmerii, później ustawiano krzesła i rozpoczynały się próby aktorskie. Wieczorem odbywały się przedstawienia.

W 1902 r. Antoni Fertner dostał angaż w Teatrze Farsy i Operetki, który prowadził Ludwik Śliwiński. Był to teatr rządowy, co otworzyło mu drogę do dalszej kariery. Grywał również w Teatrze Rozmaitości. W 1906 r. wyjechał na miesiąc wraz z grupą teatralną do Petersburga na występy gościnne.

W 1908 roku przyjął od Jakuba Jasińskiego, właściciela pierwszego w Warszawie kina "Oaza", propozycję występu w niemym filmie, którego został także współscenarzystą. Film "Antoś po raz pierwszy w Warszawie" powstał w kilka dni, a jego premiera odbyła się 22 października 1908 r. Popularność filmu przełożyła się na popularność samego aktora grającego główną tytułową rolę. Fertner stał się rozpoznawalny wśród szerokiej publiczności.

Krótko przed wybuchem I wojny światowej odkupił ze wspólnikami kino "Oaza", które po wybuchu wojny popadło w kłopoty finansowe. Zmuszony przez sytuację do zamknięcia kina, wyjechał do Kijowa, a następnie do Petersburga i Moskwy, gdzie grał w antyniemieckich sztukach. Zwrócił tam na siebie uwagę szefa moskiewskiej wytwórni kinematograficznej, Aleksandra Chanżonkowa, który zaproponował Fertnerowi występy w kręconych w Moskwie filmach. Po sukcesie komercyjnym pierwszego filmu, Chanżonkow zaproponował Fertnerowi stały kontrakt. Później aktor zmienił wytwórnię filmową, podejmując współpracę z firmą Edwarda Puchalskiego i wciąż kręcąc filmy o losach Antoszy.

W 1918 roku, zaraz po zakończeniu wojny, wrócił do Warszawy i grywał w Farsie oraz w Teatrze Polskim. W latach 20. XX wieku zagrał jedynie w trzech filmach. Problemy zawodowe wynikały z problemów organizacyjnych polskich studiów nagraniowych (głównie »Sfinksa«), które Fertner krytykował. Dopiero po wprowadzeniu filmów dźwiękowych zaczął ponownie występować, w latach 1934-1939, zagrał w około dwudziestu filmach. Od października 1923 r. do 1926 r. był dyrektorem Teatru Letniego. W latach 1926-27 prowadził wraz z Mieczysławą Ćwiklińską Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera (choć w rzeczywistości teatrem tym rządzili Jerzy Boczkowski i Seweryn Majde - dyrektorzy administracyjni). Teatr splajtował a Fertner wrócił do Teatru Letniego.

Wojnę obronną spędził w Warszawie. Podczas okupacji hitlerowskiej reżyserował i grał w jawnych teatrach warszawskich Niebieski Motyl, Złoty Ul, Wodewil i Nowości wbrew zakazowi konspiracyjnego ZASP-u. Po powstaniu warszawskim został zmuszony przez Niemców do wyjazdu z miasta i zamieszkał w Skawinie, a po zakończeniu wojny w Krakowie. Udział w jawnych teatrach praktycznie uniemożliwił mu powrót na warszawską scenę po wojnie, z tego powodu występował w 1945 roku w zespole objazdowym, a potem w Teatrze Kameralnym TUR (1945/1946). W latach 1947-1954 był aktorem Miejskich Teatrów Dramatycznych. Do filmu już nie wrócił. Do 1959 roku grał na scenach krakowskich teatrów, Teatru im. Juliusza Słowackiego i Starego Teatru.

Grób Antoniego Fertnera na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie

Był co najmniej trzykrotnie żonaty:

- z Kazimierą Matyldą Habrowską - w latach 1895-1911 (małżeństwo zakończyło się rozwodem), - z aktorką Heleną Pawłowską (ur. 10 grudnia 1873 w Piotrkowie, zm. 3 listopada 1944 w Grodzisku), znaną z występu w filmie Antek kombinator (1913) oraz nagrań scenek na płytach gramofonowych, - z Janiną Zaleską (ślub w parafii św. Floriana w Krakowie 17 marca 1958 r.).

Zmarł w wieku 85 lat. Pochowany jest w Krakowie, na Cmentarzu Rakowickim w Alei Zasłużonych.

W 1987 roku nakręcono o nim film dokumentalny: Demon komizmu Antoni Fertner w reżyserii Tadeusza Pawłowicza i Zbigniewa Wawra (28 minut).

Nagrody i odznaczenia

• Nagroda Państwowa II stopnia za działalność aktorską w minionym 10-leciu (1955)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1954)
• francuska Legia Honorowa
• Złoty Krzyż Zasługi (1931)

Literatura

• Antoni Fertner: "Podróże komiczne" – tom wspomnień zebranych i opracowanych przez Jerzego Bobera i wydanych przez Wydawnictwo Literackie w 1960 roku, już po śmierci aktora.

Wybrane role filmowe

Mówiąc o filmografii Antoniego Fertnera należy wziąć pod uwagę różne jej okresy. Początkowo aktor nie traktował filmu zbyt poważnie. W czasie I-szej wojny światowej zagrał w kilkudziesięciu niemych filmach kręconych w Moskwie. Prawdziwy jednak rozkwit tej formy działalności artystycznej przypada na lata 1934-39 wraz z pojawieniem się filmów dźwiękowych. Po II-giej wojnie światowej aktor nie wrócił już do filmu, skupiając się na pracy teatralnej.

Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939)

• 1939 – Włóczęgi (prywatny detektyw Trompka)
• 1938 – Zapomniana melodia (ojciec Helenki)
• 1938 – Robert i Bertrand (Ippel, ojciec Ireny)
• 1938 – Gehenna (konsyliarz)
• 1937 – Ułan Księcia Józefa (generał de Vieuxyemps)
• 1937 – Pan redaktor szaleje (Szkot)
• 1937 – Książątko (Piwko, dyrektor dancingu)
• 1936 – Papa się żeni (baron)
• 1936 – Mały Marynarz (Kostrzewa)
• 1936 – Fredek uszczęśliwia świat (kupiec)
• 1936 – Dwa dni w raju (nowobogacki szef firmy Boczek)
• 1936 – Bolek i Lolek (mister Brown)
• 1936 – Będzie lepiej (Ruczyński, stryj Wandy)
• 1936 – Ada! To nie wypada! (Dziewanowski, ojciec Ady)
• 1935 – Antek policmajster (gubernator)
• 1933 – Romeo i Julcia (Onufry Koziegłowicz)
• 1935 – Jaśnie pan szofer (prezes Pudłowicz)
• 1925 – Rywale (Tosio)
• 1923 – Niewolnica miłości

Okres I-szej wojny światowej (1914-1918), Moskwa 

• Antosza strażak
• Chudy Antosza
• U fryjzera
• Blondynka czy brunetka
• Noc poślubna
• Antosza pogryziony
• Antosza w balecie
• Antosza u wróżki
• Antosza łysieje
• Antosza tyje
• Antosza zgubił gorset
• Antosza w szafie
• Student i piękna nieznajoma (student)
• Drakoński kontrakt

Okres przed I wojną światową (1908-1914), Warszawa (zabór rosyjski)

• 1913 – Noc wigilijna
• 1913 – Antek kombinator
• 1911 – Skandal na ulicy Szopena
• 1911 – Dzień kwiatka (Antoś)
• 1911 – Antek Klawisz, bohater Powiśla
• 1908 – Antoś po raz pierwszy w Warszawie (Antoś)

Anegdoty

• Przypisuje się mu wymyślenie nazwy podwarszawskiej miejscowości Radość, gdzie miał swoją willę.
• W wieku około 70 lat został ojcem. Z powyższym zdarzeniem związane są anegdoty o aktorze. Podobno, gdy Fertner z ogromnym bukietem kwiatów przyszedł na oddział położniczy, lekarze żartowali: "Mistrzu, w Pana wieku?". Aktor odparł "No cóż, kochani, nie będę ukrywać, Solski mi pomagał". Ludwik Solski miał wtedy prawie 100 lat. Inna anegdota opowiada, że Fertner na kąśliwe gratulacje kolegów odpowiadał: "To złośliwość przedmiotów martwych.".