Artur Grottger

Artur Grottger (ur. 11 listopada 1837 w Ottyniowicach, zm. 13 grudnia 1867 w Amélie-les-Bains-Palalda) – polski malarz, jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie polskim, ilustrator, rysownik, autor cyklu „kartonów” o powstaniu styczniowym.

Rodzina

Ojciec artysty, Jan Józef, był nieślubnym synem radcy sądu tarnowskiego oraz hrabiego Hilarego Siemianowskiego. Po urodzeniu nosił imię panieńskie swojej matki francuskiej guwernantki panny Grottger, która przyjechała ze Szwajcarii. Siemianowski zadbał o edukację oraz wychowanie swojego syna. Opłacił jego studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Po osiągnięciu przez niego pełnoletności oddał mu w dzierżawę jeden z należących do niego majątków w Ottyniowicach, a przed swą śmiercią zostawił mu kwotę 10 tysięcy reńskich w gotówce. Jan Józef Grottger walczył w powstaniu listopadowym jako rotmistrz 5. Pułku Ułanów "Warszawskie Dzieci". Ożenił się z Krystyną Blahao de Chodietow córką byłego oficera huzarów węgierskich oraz wyższego urzędnika przy sądzie szlacheckim we Lwowie, który był Chorwatem osiadłym w Polsce. Ze związku tego urodził się Artur Grottger, który był pierwszym dzieckiem pary. Malarz posiadał również 3. rodzeństwa: Marię ur. 1839 roku, Jarosława ur. 1840 oraz Aleksandra ur. w 1842.

Życiorys

  Artur Grottger w stroju powstańca.

Artur Grottger urodził się 11 listopada 1837 roku w Ottyniowicach na Podolu. Pierwszych domowych lekcji rysunku udzielał artyście ojciec, zamiłowany malarz. Jako jedenastoletni chłopiec Artur został oddany na naukę do pracowni lwowskiego malarza Jana Maszkowskiego, gdzie na długie lata zaprzyjaźnił się z jego synami: Rafałem, Karolem oraz również malarzem Marcelim. We Lwowie w 1850 poznał również Juliusza Kossaka, który udzielał mu artystycznych konsultacji. Wiosną 1851 roku na wystawie jednego z lwowskich sklepów ze sztuką bawarski hrabia Aleksander Pappenheim zauważył ładną akwarelę przedstawiającą pogoń polskiej szlachty za Tatarami. Kupił ją, zapytał sprzedawcę o autora i dowiedział się ze zdumieniem, że jest to pierwsza praca 14 letniego chłopca Artura Grottgera. Postanowił poznać autora co zaowocowało później wieloletnią przyjaźnią dzięki, której młody artysta zyskał protektora oraz mecenasa. Szczęśliwie dla artysty w tym samym roku 1851 dnia 16 października do Lwowa przybył również cesarz Austro-Węgier Franciszek Józef I. Przyjaciele malarza wpadli na pomysł aby młody chłopak uwiecznił również wjazd monarchy do miasta. Pomysł podjął hrabia Agenor Gołuchowski ówczesny namiestnik Galicji oraz magnat galicyjski Zabielski wuj Artura, który gościł monarchę we własnych apartamentach. Franciszek Józef otrzymał akwarelę upamiętniającą jego wjazd w prezencie od polskiej szlachty, a po powrocie do Wiednia z własnej kasy ufundował Grottgerowi niewielkie stypendium w wysokości 20 guldenów miesięcznie oraz nakazał młodemu artyście podjąć studia artystyczne w Krakowie, a po ich ukończeniu w Wiedniu.

W pierwszej połowie października 1852 roku Artur Grottger przybył do Krakowa. W mieście odbył studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Uczył się tam pod kierunkiem Wojciecha Stattlera, Józefa Kremera oraz Władysława Łuszczkiewicza. Na studiach zaprzyjaźnił się z Andrzejem Grabowskim i Aleksandrem Raczyńskim.

Pod koniec 1854 artysta wyjechał do Wiednia gdzie w latach 1855-1858 pobierał nauki w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu studiując pod kierunkiem Karla Blaasa, Karla Mayera, Karla Wurzingera i Petera Geigera. Szczególnie cenił tego ostatniego i pod jego wpływem przedkładał później czarno-białą grafikę ponad kolorowe malarstwo olejne czy akwarele. W Wiedniu artysta spędził większą część swojego życia mieszkając tam od 1854 do roku 1865.

W tym okresie artysta odniósł sukces jako ilustrator. Współpracował z wieloma czasopismami wiedeńskimi takimi jak "Museestunden", "Waldheim's Illustierte Zeitung" oraz "Waldheim's Illustierte Blatter". Pełnił w nich funkcję ilustratora projektującego drzeworyty dla prasowych drzeworytni. W sumie do 1864 roku wykonał ponad 200 ilustracji do kilku wiedeńskich czasopism. Dzięki tej pracy udało mu się osiągnąć stabilizację materialną, wynająć mieszkanie oraz sprowadzić do Wiednia ze Lwowa matkę i siostrę. W 1858 roku artysta przez kilka tygodni gości w bawarskich miejscowościach Trauensdorf oraz Guns u swojego mecenasa Pappenheima. W tym czasie odwiedza również powszechną wystawę sztuki niemieckiej w Monachium.

W 1859 roku nawiązuje współpracę z polskim czasopismem "Postęp" Józefa Osieckiego, które wydawane jest w Wiedniu. Od 1863 roku artysta stał się jego redaktorem naczelnym. Po skazaniu Osieckiego na 6. miesięcy aresztu przez austriacki sąd malarz finansował pismo z własnej kieszeni. W czasie Powstania styczniowego Grottger zaangażował się w pomoc uchodzącym z zaboru rosyjskiego powstańcom. Dnia 23 grudnia 1863 roku w wiedeńskim mieszkaniu artysty został aresztowany jeden z Polaków podejrzewany o działalność spiskową w Krakowie. Austriacy wytoczyli Grottgerowi proces, a cesarz Franciszek Józef cofnął mu stypendium artystyczne, w wyniku czego artysta popadł wkrótce w biedę i w lipcu 1865 roku zmuszony został do opuszczenia Wiednia. W 1864 roku młodszy brat artysty Jarosław Grottger za udział w powstaniu został zesłany na Syberię.

Z powodu nieustannych tarapatów finansowych, towarzyszących mu przez całe życie, wędrował po Galicji od dworu do dworu, zarabiając na życie rysowaniem i malowaniem obrazów o przygodnej, nieraz banalnej tematyce. Stworzył w tym okresie również najdoskonalsze cykle rysunków wykonanych czarną i białą kredką na kartonach. Choć nigdy nie widział powstania styczniowego, był autorem rysunków przedstawiających sceny z tego wydarzenia: Polonia (1863) i Lithuania (1864-1866); szkice do Polonii i innego cyklu – Warszawa – stworzył jeszcze w trakcie pobytu w Wiedniu.

W 1866 r. na balu w lwowskim Towarzystwie Strzeleckim poznał 16-letnią Wandę Monné. Gwałtowna miłość polskiej patriotki i mającego jeszcze tylko dwa lata życia przed sobą malarza (której przeciwna była rodzina Wandy), obfitująca w wiele romantycznych spotkań (m. in. w sierpniu 1866 r. w Grybowie) i długich, afektowanych listów, nie mogła zostać spełniona. Artur w nadziei na osiągnięcie sukcesu wyjechał do Paryża, gdzie – chory na gruźlicę – zdołał zakończyć cykl Wojna, który sprzedał austriackiemu cesarzowi Franciszkowi. W grudniu 1867 roku, nękany płucnymi krwotokami, opadający z sił, został wysłany przez lekarzy do słynnego uzdrowiska Amelies-les-Bains w francuskich Pirenejach, gdzie zmarł 13 grudnia 1867 roku. Zwłoki artysty sprowadziła do Lwowa w dniu 4 lipca 1868 roku jego narzeczona i pochowała go na Cmentarzu Łyczakowskim w miejscu, które kiedyś podczas wspólnego spaceru Grottger wybrał.

Twórczość

Artur Grottger był artystą wobec, którego formułowano skrajne opinie. Jego twórczość określano jako romantyczną i jednocześnie akademicką, a jego styl jako nowatorski i zarazem konserwatywny. Uznawany jest powszechnie jako przedstawiciel romantyzmu choć urodził się w 1837 t.j. w momencie kiedy fala romantyzmu w malarstwie opadała, a zmarł w roku 1867 kiedy jeszcze nie pojawił się neoromantyzm. Jednocześnie można mu więc przypisać w polskim malarstwie rolę epigona oraz prekursora. Ze względu na tematykę wielu jego dzieł inspirowanych wydarzeniami z historii Polski uchodzi również obok takich malarzy jak Jan Matejko, Henryk Siemiradzki czy Wojciech Gerson za jednego ze znaczących przedstawicieli nurtu polskiej narodowej szkoły malarstwa historycznego. Jednocześnie podczas pobytu w Wiedniu wykonał również wiele ilustracji odnoszących się do historii Niemiec oraz Austrii, które utrzymane były w stylu historycznej szkoły niemieckiej oraz charakterystycznej dla wiedeńskiego stylu lat 50. XIX wieku "Gemütlichkeit". Pięć jego rysunków zamieszczono np. w "Historii Austrii" Pautuzziego.

Grottger był artystą płodnym i mimo przedwczesnej śmierci zostawił po sobie duży dorobek artystyczny. Na retrospektywnej wystawie jego twórczości w 1988 roku, jaka odbyła się z okazji 150 rocznicy urodzin artysty w Muzeum Narodowym w Krakowie, zgromadzono blisko 500 jego prac. Uprawiał również różne rodzaje malarstwa. Na krakowskiej wystawie zaprezentowano rysunki, ilustracje książkowe, akwarele, szkice, obrazy olejne oraz jedyną wykonaną przez artystę litografię.

Jako chłopiec artysta malował głównie akwarele. Pierwszą zachowaną pracę Artura Grottgera jest akwarela p.t. "Egzekucja szpiega" datowana na 1847 rok i związana tematycznie z powstaniem listopadowym, w którym brał udział jego ojciec. Pierwszym obrazem olejnym artysty był "Wjazd Chrobrego do Kijowa". W 1851 roku za akwarelę "Wjazd cesarza Franciszka Józefa do Lwowa" upamiętniającą to wydarzenie Grottger otrzymuje stypendium artystyczne od cesarza Austro-Węgier, które pobiera do roku 1863.

Cykle

Czarno-białe serie rysunków nazwane cyklami stały się najbardziej charakterystyczną i najsławniejszą częścią twórczości Grottgera. Należą do nich:

• Warszawa I, 1861, Muzeum Narodowe we Wrocławiu – Błogosławieństwo, Lud w kościele, Chłop i szlachta, Żydzi warszawscy, Pierwsza ofiara, Wdowa, Zamknięcie kościołów
• Warszawa II, 1862, Victoria and Albert Museum – Lud na cmentarzu, Chłop i szlachta, Plac Zamkowy, Wdowa, Zamknięcie kościołów, Więzienie księdza, Sybir
• Polonia, 1863, Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie – Karta tytułowa, Branka, Kucie kos, Bitwa, Schronisko, Obrona dworu, Po odejściu wroga, Żałobne wieści, Na pobojowisku
• Lithuania, 1864-1866, Muzeum Narodowe w Krakowie – Puszcza, Znak, Przysięga, Bój, Duch, Widzenie
• Wojna, 1866-1867, Muzeum Narodowe we Wrocławiu – Pójdź ze mną przez padół płaczu, Kometa, Losowanie rekrutów, Pożegnanie, Pożoga, Głód, Zdrada i kara, Ludzie czy szakale?, Już tylko nędza, Świętokradztwo, Ludzkości, rodzie Kaina

Cykle Grottgera powstawały na ciemnożółtym kartonie, rysowane czarną kredką i uzupełniane o białe bliki. Nastrój sceny wynikał przede wszystkim z ekspresji uczuć bohaterów dramatu, dlatego jasność i natychmiastowa zrozumiałość zobrazowanej sytuacji narracyjnej, budowanej w dużym stopniu przez mowę gestów i mimiki postaci, wymagała iluzjonistycznej rzeczywistości przedstawionej.

Grottger nadawał nawet czysto dokumentalnym scenom z historii współczesnej egzemplarycznego sensu (robił tak we wszystkich swoich cyklach). Zupełnie świadomie stale pogłębiał jednostkowy charakter swych utworów, dążył ku coraz dalej posuniętemu uniwersalizmowi. Intencją Grottgera było od samego początku nobilitowanie tematu współczesnego do rangi malarstwa historycznego poprzez wpisanie przedstawień w gatunkową konwencję egzemplaryczności czy uniwersalizmu przesłania. Autor stosował klamrę alegoryczną, której celem jest nadanie wydarzeniom uniwersalnego wymiaru, np. cykl Polonia w sposób alegoryczny przedstawia walkę narodu o niepodległość ojczyzny. Kostium antyczny jest tutaj znakiem ponadczasowości. Następujące po karcie tytułowej sceny z powstania styczniowego zyskują dzięki temu syntetyzującą moc nie tylko wobec procesu historycznego, ale i wobec ogólnoludzkiego dążenia do wolności i tragicznego końca owego dążenia.

Wszystkie cykle łączyła z współczesnym Grottgerowi polskim odbiorcą wspólnota światopoglądowa i ocena wydarzeń, posługiwał się językiem podobnym do opiniotwórczych czasopism polskich. W latach 90. XIX w. cykle uznawane były za świadectwo przeszłości (rodziła się wtedy legenda powstania styczniowego). W roku 1905 potrzeba porozumienia z czytelnikiem i wyzwolenie z pęt cenzury spowodowały skierowanie się ku twórczości Grottgera jako do symbolu narodowościowego. Jego dzieła służyły za manifestację dążeń narodowych. Im bardziej Grottger był zakazany (jako obrazy wywrotowe) tym rosła jego popularność, jego dzieła zyskały na znaczeniu jako symbol walki i oporu.

Cechy stylistyczne prac Grottgera

Intencją Grottgera było ukazanie tragedii wspólnoty poprzez przedstawienie wydarzeń jednostkowych, a w nich przede wszystkim wydarzeń konkretnych, choć anonimowych, pojedynczych jej przedstawicieli. Zindywidualizowanie i bezpośredniość wyraża poprzez koncentrację na jednostce i jej uczuciach, np. w pracy Branka z 1863 roku gestowi kobiety nadaje Grottger wymiar uniwersalnego przeżycia.

Stałym elementem, który sam artysta od początku uważał za należący do istoty powstającego obrazu, był wyraz uczuć, ekspresji. Niezależnie od zmian nastrój pozostawał ten sam, konstytuowany przez emocjonalno-psychologiczną charakterystykę postaci. Ważnym elementem prac jest zawsze czytelnie zarysowany psychologiczno-emocjonalny wymiar wydarzeń, a dramaturgia w głównej mierze opiera się na ekspresji uczuć bohaterów. Ludzkie twarze mają tu specjalny status. Artysta łączył perfekcyjny iluzjonizm z subtelną psychologiczną analizą portretowanej osoby, ale też twarze, jako modele służyły mu za nośniki istniejącego uprzednio i przygotowanego dla nich wyrazu (nie jak w portrecie jako samodzielnym gatunku, gdzie celem było oddanie istoty danej postaci). Czynnikiem nadrzędnym jest tu wyraz, który przekraczał granice tożsamości modeli.

Legenda artysty

 

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, grób Artura Grottgera  

 

Pomnik pamięci Grottgera w kościele Dominikanów we Lwowie

Grottger reprezentuje typ polskiego artysty XIX-wiecznego, który walczy za pomocą sztuki o niepodległość ojczyzny. Uosabia takie cechy jak zaangażowanie, patriotyzm, poświęcenie. W jego dziełach występuje utożsamianie bohaterów cykli, ich czynów i przeżyć z przeżyciami artysty (poparte sygnałami odautorskimi poprzez autoportrety artysty w cyklach). Kult Grottgera zapoczątkowany przez Wandę Młodnicką, wybuchł z ogromną siłą na przełomie XIX i XX wieku w okresie panowania legendy powstańczej. Wanda w pełni świadomi tworzyła mit wokół zmarłego narzeczonego, jednocześnie kreując również swoje życie jako mit muzy artysty. Legenda powstania w znacznym stopniu wpłynęła na ukształtowanie się legendy biograficznej Grottgera. Uważano, że legenda powstania znalazła najpełniejsze i najdobitniejsze sformułowanie w jego twórczości, gdyż rola Grottgera polegała na odzwierciedlaniu narodowych mitów, aktualizowanych przez powstańców.

Wystawy prac

Prace artysty prezentowane były na szeregu autorskich wystaw:

• Pierwsza monograficzna Artura Grottgera odbyła się między 6 czerwca, a 23 sierpnia 1885 roku w Krakowie na tzw. "Langierówce" znajdującej się w Sukiennicach. Na wystawie zgromadzono 112 prac artysty w tym 39 obrazów olejnych, 24 akwarele i 49 rysunków. Wystawę tą na jesieni tego roku pokazano również we Lwowie gdzie eksponowano ją w gmachu sejmu.
• Kolejna wystawa odbyła się w 1906 roku we Lwowie w salach Muzeum Przemysłu Artystycznego gdzie zaprezentowano 322 prace artysty wypożyczone od 57 właścicieli prywatnych oraz instytucji.
• 22 stycznia 1938 roku Muzeum Narodowe zorganizowało wystawę "Pamięci Artura Grottgera w setną rocznicę urodzin", którą połączono z wystawą poświęconą 75 rocznicy powstania styczniowego. Między majem, a czerwcem 1938 roku odbyła się również mniejsza wystawa prac Grottgera w Bydgoszczy.
• W 1988 roku odbyła się wystawa prac artysty z okazji 150 rocznicy jego urodzin. W Muzeum Narodowym w Krakowie, zgromadzono 500 jego prac..
• W ramach obchodów 150 rocznicy powstania styczniowego przypadającej na 2013 rok zorganizowano ogólnopolską wystawę p.t. „Artur Grottger Powstanie Styczniowe”, która została zaprezentowana w wielu miastach Polski.
• 11 października 2013 roku w Solecznikach na Litwie otwarto wystawę pt. "Powstanie Styczniowe w cyklach prac Artura Grottgera „Polonia” i „Lituania”. Wystawę otwarto dzięki współpracy Instytutu Polskiego w Wilnie, Muzeum Sztuki Litwy, Centrum Kultury Samorządu Rejonu Solecznickiego oraz Muzeum Narodowego w Krakowie.[18][19]

Upamiętnienie

• W 1901 na Plantach w Krakowie, między ulicami św. Tomasza i Szczepańską, ustawiono pomnik Artura Grottgera autorstwa Wacława Szymanowskiego. Na wysokim postumencie umieszczone jest popiersie Grottgera. Podstawa postumentu, wkomponowana w kamienną ławę o półkolistym kształcie, jest ozdobiona płaskorzeźbą wyobrażającą leżącego rycerza, która spływa na stopnie ławy, tworząc dodatkowy łącznik między cokołem a ławą. Całość umieszczona została na trawniku wzniesionym nieco nad poziom alejek plantowych.

• W 1971 r. staraniem nauczycieli i komitetu rodzicielskiego działającego przy Liceum Ogólnokształcącym w Grybowie nadano szkole - jako pierwszej w Polsce - imię Artura Grottgera.

• Artur Grottger został uwieczniony na kilku monetach wyemitowanych przez Narodowy Bank Polski:
  • Na 2 złotowych monetach ze stopu Nordic gold z października 2010 roku w nakładzie 1.300.000 sztuk.
  • Na srebrnej 20. złotówce w kształcie prostokąta wyemitowanej w nakładzie 60 tys. sztuk w serii NBP "Malarze polscy".
  • Na okolicznościowej monecie 2 złotowej ze stopu Nordic gold wyemitowanej na 150. rocznicę Powstania Styczniowego 16 stycznia 2013 roku w nakładzie 800 tys. sztuk. Wzór zaprojektowany przez Ewę Tyc-Karpińską oraz Roussankę Nowakowską zawiera fragment obrazu o nazwie "Pożegnanie" Artura Grottgera z dyptyku poświęconemu powstaniu styczniowemu.[23][24]

• Poczta Polska upamiętniła Grottgera na kilku kartach pocztowych oraz znaczkach.
  • Z okazji 150 rocznicy urodzin Grottger upamiętniony został na pamiątkowej karcie pocztowej, okolicznościowej pieczęci oraz znaczku o wartości 15 zł, na którym reprodukowano karton "Pożoga" z cyklu "Wojna" z profilem artysty.
  • Poczta wydała również kilka kart oraz znaczków pocztowych z różnymi dziełami artysty.

Grottger w kulturze

• Arturowi Grottgerowi swój wiersz pt. "Zaduszki" zadedykowała polska poetka oraz córka Wandy Młodnickiej - Maryla Wolska.
• Trylogię o Arturze Grottgerze "Muza Łaskawa", "Rapsod powstańczy" oraz "Dobry geniusz" w latach 70. opublikował polski powieściopisarz Ludwik Świeżawski. Wydał również inną powieść "Cień obok światła" poświęconą Grottgerowi.
• Cyklowi artysty p.t. „Wojna” swój poemat Z teki Artura Grottgera: Wojna poświęciła polska pisarka Maria Konopnicka.