Bertolt Brecht

Bertolt Brecht, właśc. Eugen Berthold Friedrich Brecht (ur. 10 lutego 1898 w Augsburgu, zm. 14 sierpnia 1956 w Berlinie) – niemiecki pisarz, dramaturg, teoretyk teatru, inscenizator, poeta.

Życiorys

W 1916 poznał o prawie trzy lata młodszą Paulę Banholzer, córkę augsburskich lekarzy – Anny i Karola Banholzerów. Rok później rozpoczął studia medyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Monachijskim. W 1919 Bertoltowi i Pauli urodził się syn, który otrzymał imię Frank. Jego życie skończyło się w 1943, śmiercią na froncie wschodnim. Bertolt i Paula nigdy nie wzięli ślubu. Pauli, którą Bertolt zwykł nazywać "kochaną małą złośnicą" (niem. Liebste kleine Zornige), albo "Bi" ("Bittersweet") zawdzięczamy wspomnienia o Brechcie ("So viel wie eine Liebe: unbekannte Brecht"). W 1992 ukazały się listy Brechta do Pauli, w zbiorze zatytułowanym "Liebste Bi: Briefe an Paula Banholzer. W listopadzie 1922 roku otrzymał Nagrodę Kleista za swoje pierwsze trzy dramaty.

Dzień po spaleniu Reichstagu (28 lutego 1933) Brecht udał się na emigrację. Najpierw do Danii, potem do Szwecji i Finlandii, poprzez ZSRR (przejechał w 1940 koleją transsyberyjską do Władywostoku), ostatecznie zamieszkał w USA, w Santa Monica.

Komisja Kongresu USA do spraw działalności antyamerykańskiej wezwała go w październiku 1947 do stawienia się na przesłuchanie jako podejrzanego o działalność komunistyczną. 31 października 1947, chcąc uniknąć stawiennictwa przed komisją, Brecht wyjechał do Europy. W utworzonej przez ZSRR w październiku 1949 NRD został w listopadzie 1949 mianowany dyrektorem nowo utworzonego teatru – Berliner Ensemble.

Brecht zmarł na atak serca mając lat 58. W swej ostatniej woli wydał polecenia by w jego sercu umieścić sztylet a ciało zamknąć w stalowej trumnie, by nie mogły dostać się do niego robaki. Jest pochowany w Dorotheenfriedhof w Berlinie.

Twórczość

Jego twórczość ma charakter buntowniczy, rewolucyjny; jest społecznie zaangażowana. Brecht najczęściej stawał w obronie robotników i pokrzywdzonych, przeciwko wojnom, atakował kapitalistów i filistrów. Jedną z głównych inspiracji światopoglądowych Brechta był marksizm, zmieszany z modernistyczną niechęcią do mieszczaństwa.

Jego sztuki poruszały problematykę społeczną, odnosiły się krytycznie wobec kapitalizmu i wojny, jak chociażby "Człowiek jak człowiek". Pod koniec lat 20. zwrócił się całkowicie w kierunku propagandy (agit-prop), tworzył przedstawienia o charakterze dydaktycznym, pouczającym, które pokazywał robotnikom. Potem porzucił techniki nieco siermiężnego agit-prop na rzecz efektów obcości.

Największym sukcesem Brechta była "Opera za 3 grosze" (Die Dreigroschenoper), będąca modernizacją sztuki "Opery żebraczej" Gay'a przeniesioną w realia robotnicze. Popularnym sloganem stał się jeden z jej refrenów brzmiący "najpierw żarcie, potem moralność" (Denn erst kommt das Fressen, und dann kommt die Moral).

Fascynację Brechta kolektywizmem widać w sztuce "Człowiek jak człowiek" (Mann ist Mann), w której żołnierza znikającego ze swojego oddziału zastępuje przypadkowy człowiek, stając się jego pełnoprawnym zamiennikiem. Refren "słońca nie obchodzi na kogo padają jego promienie" wyrażał ukute przez Majakowskiego hasło kolektywizmu "jednostka zerem, jednostka niczym".

Utwór "Środek zaradczy" (Die Massnahme, 1931) jest z kolei pochwałą rewolucyjnej bezwzględności oraz odrzucenia wszelkich zasad moralnych poza służbą "sprawie" (rewolucji komunistycznej). W sztuce mającej postać retrospektywnej rozprawy przed sądem rewolucyjnym trzech towarzyszy partyjnych uzasadnia, dlaczego podczas tajnej misji w Chinach musieli zabić czwartego, młodszego towarzysza. Zachowania "młodego towarzysza" podyktowane litością – pomoc kulisowi, ujęcie się za robotnikiem – szkodzą misji, więc są godne potępienia. Momentem krytycznym staje się sprzeciw "młodego towarzysza" wobec linii partii, która w tym przypadku oznaczało przyzwolenie na masakrę chińskich komunistów przez Czang Kaj-szeka na podstawie jego paktu ze Stalinem:

  Chór: — Czy jednak nie należy cenić honoru nade wszystko? Trzej agenci: — Nie. Chór: '— Jakiejże podłości nie popełniłbyś, by zwalczyć nikczemność? Unurzaj się w błocie, uściskaj kata, ale zmieniaj świat! Świat tego potrzebuje!

Po sprzeciwie "młodego towarzysza" pozostali trzej podejmują decyzję o jego likwidacji, zaś on sam przyznaje się do błędu:

  Młody towarzysz: — Tak. Teraz rozumiem, że zawsze postępowałem niesłusznie. Lepiej będzie jeśli przestanę istnieć Trzej agenci: — Potem zastrzeliliśmy go i wrzuciliśmy do dołu z wapnem, a gdy wapno wchłonęło go, wróciliśmy do swojej pracy Chór: — Wasz uczynek jest święty. Wprowadziliście w życie Zasady Klasyków, ABC Komunizmu. Tutaj również Rewolucja postępuje naprzód i tutaj również formują się szeregi bojowników. Jesteśmy razem.

Aktorka teatru Brechta i jego przyjaciółka Carola Neher po wyemigrowaniu z III Rzeszy poprzez Pragę do ZSRR została aresztowana przez NKWD podczas wielkiej czystki w 1936, skazana na dziesięć lat łagru. Zmarła w łagrze pod Orenburgiem 26 czerwca 1942. Brak jakiejkolwiek reakcji Brechta na los Neher wywołał krytyczne reakcje wśród niemieckiej emigracji antyfaszystowskiej.

Krytyk Herbert Lüthy tak skomentował ten wycinek twórczości Brechta:

  [Brecht był opanowany] nie przez ruch robotniczy – tego nigdy nie znał – ale przez głęboką potrzebę całkowitego poddania się totalitarnej władzy, temu nowemu bizantyjskiemu Kościołowi Państwowemu, niewzruszonej hierarchii opartej na nieomylności przywódcy

Teatr epicki

Brecht był ceniony nie tylko za niekwestionowany talent pisarski, lecz także, a może przede wszystkim za wykreowanie nowych metod przekazu teatralnego, mianowicie za stworzenie teatru epickiego i wykorzystanie tak zwanego efektu obcości (Verfremdungseffekt). Forma ta jest tym ważniejsza, że służy uwydatnieniu treści rewolucyjnej. U źródeł tej koncepcji leży twierdzenie Brechta, że żyjemy obecnie w epoce naukowej, czyli takiej, w której człowiek zdołał ujarzmić przyrodę, jednak nie zmienił nic w stosunkach społecznych.

Jednakże, według niektórych komentatorów twórczości Brechta, używanie kategorii "teatru epickiego" dla określenia jego programu estetycznego jest nieuprawnione. Ich argumentacja skupia się przede wszystkim na zakwestionowaniu "epickości" szczególnego akcentowania roli intelektu w odbiorze przekazu teatralnego oraz efektu obcości, podstawowych wyróżników tego programu.

Poglądy

Brecht chciałby pobudzić społeczeństwo do postawy twórczej, o której pisze następująco: "Jest to postawa krytyczna. (...) polega ona (...) wobec społeczeństwa – na przewrocie społecznym". Otóż w tradycyjnym teatrze spektakl urzekał widza iluzją; widz wczuwa się w postacie i bieg wydarzeń, co stępia jego zmysł krytyczny i czyni go biernym. Dla przedstawień niosących w sobie treści polityczne potrzebny był inny rodzaj teatru. Dlatego właśnie, by zmuszać publiczność do aktywności intelektualnej, Brecht postanowił wprowadzić dystans między widownią a sceną. W tym celu używa właśnie efektów obcości. Metody te stanowią o teatrze epickim, a służą metodzie dialektyki materialistycznej.

Ważniejsze dzieła

Dramaty

• Człowiek jak człowiek (1926)
• Opera za 3 grosze (1928)
• Środek zaradczy (1931)
• Karabiny pani Carrar (1937)
• Strach i nędza III Rzeszy (1938)
• Życie Galileusza (1938–1939)
• Matka Courage i jej dzieci (1939)
• Dobry człowiek z Seczuanu (1940)
• Pan Puntilla i jego sługa Matti (1940)
• Kariera Artura Ui (1941)
• Kaukaskie koło kredowe (1947)

Proza

• Powieść za 3 grosze (1934)
• Opowiadania z kalendarza (1949)
• Interesy pana Juliusza Cezara (1957)

Poezja

• Wiersze wybrane (1954)
• Postylla domowa i inne wiersze (1988)

Eseje

• Rozmowy uchodźców (1961)