Henryk Józewski

Henryk Jan Józewski, ps. Niemirycz, Olgierd (ur. 6 sierpnia 1892 w Kijowie, zm. 23 kwietnia 1981 w Warszawie) – polski polityk, działacz niepodległościowy i państwowy II Rzeczypospolitej, artysta malarz, piłsudczyk, minister spraw wewnętrznych (od 29 grudnia 1929 do 17 marca 1930 i od 29 marca 1930 do 3 czerwca 1930), wojewoda wołyński (1928–1929) i (1930–1938), wojewoda łódzki (1938–1939).

Uczęszczał do I Gimnazjum Państwowego w Kijowie, następnie podjął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, które ukończył w czerwcu 1914. Jeszcze w 1905 wstąpił do organizacji samokształceniowej polskich gimnazjalistów „Korporacja”, w której był przewodniczącym jednego z kół. W 1910 założyciel Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W 1915 został mianowany zastępcą komendanta Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Kijowie. Jako poddany rosyjski, został zesłany przez władze carskie, wraz z ojcem, do Saratowa. Po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji, w czerwcu 1917 powrócił do Kijowa, gdzie kontynuował działalność w tamtejszej organizacji POW.

W tym czasie zajmował się również malarstwem – tworzył akwarele i portrety olejne. W 1919 opuścił Kijów i wyjechał do Warszawy. W kwietniu 1920 został wiceministrem spraw wewnętrznych w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej przebywał przy rządzie Petlury w Kijowie, a następnie w Tarnowie (gdzie po odwrocie wojsk polskich i ukraińskich z Kijowa znajdowała się siedziba rządu URL).

Po zakończeniu działań wojennych od 1921 mieszkał w Warszawie, gdzie wrócił do pracy artystycznej. Zaangażował się osobiście w sprawę wydalenia Petlury z Polski, czego żądała strona sowiecka po zakończeniu wojny. Podjął na własną rękę decyzję o ukryciu Petlury (którego bardzo cenił osobiście) do czasu ucichnięcia wrzawy wokół jego osoby. Pierwszym etapem było przewiezienie atamana z Tarnowa do Warszawy i ukrycie go we własnym mieszkaniu w Pałacu Raczyńskich. Po kilku tygodniach Stanisław Stempowski wywiózł Petlurę do majątku Kośmin pod Grójcem. Później przywieziono go z powrotem do Warszawy i ukryto z żoną i córką w mieszkaniu kijowskiego adwokata Włodzimierza Redlicha.

W 1923 otrzymał w spadku gospodarstwo w Narutowiczach koło Krzemieńca na Wołyniu, które objął.

31 grudnia 1923 Petlura, po przejęciu władzy w Polsce przez rząd nacjonalistycznej i programowo antyukraińskiej endecji (tzw. rząd Chjeno-Piasta) pod naciskiem władz opuścił Warszawę i przez Wiedeń, Budapeszt, Berno oraz Genewę, wiosną 1924 przyjechał do Paryża, gdzie 25 maja 1926 został postrzelony przez agenta OGPU Szlomę Szwartzbarda. Symon Petlura zmarł w konsekwencji zamachu, zamachowca uniewinnił sąd przysięgłych.

Henryk Józewski utrzymywał znajomości z wieloma twórcami, m.in. z Marią Dąbrowską (towarzyszką życia Stanisława Stempowskiego – przyjaciela Józewskiego) oraz skamandrytami. Był bliskim przyjacielem Piłsudskiego. Do czynnej polityki wrócił po zamachu majowym, w przygotowaniach do którego czynnie uczestniczył. Od końca sierpnia 1927 szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego, w grudniu 1928 został mianowany wojewodą wołyńskim. W grudniu 1929 został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Kazimierza Bartla, a następnie Walerego Sławka.

W 1930 objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego. Na Wołyniu prowadził politykę doprowadzenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskiego stanu posiadania w dziedzinie samorządu. Twierdził, że Wołyń powinien stać się ukraińskim Piemontem – podstawą budowy niepodległej Ukrainy analogicznie do zjednoczenia Włoch (risorgimento). W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński, liczbę szkół wyłącznie ukraińskojęzycznych rozbudowano z ośmiu (istniejących w roku 1930) do kilkuset. Józewski popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych. Wśród jego współpracowników znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant Petlury Stepan Skrypnyk). Jednocześnie Józewski był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Małopolski Wschodniej na Wołyń, co motywował obawą przenikania ukraińskich zapędów nacjonalistycznych na Wołyń Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W proteście przeciw akcji odbierania i burzenia cerkwi w ramach tzw. akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, Józewski złożył w kwietniu 1938 na ręce gen. Sławoja-Składkowskiego swoją dymisję ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był jedną z największych, najbardziej konsekwentnych i kompleksowych prób rozwiązania kwestii ukraińskiej w II Rzeczypospolitej.

Po wybuchu wojny już w październiku 1939 znalazł się wśród twórców konspiracji wojskowej. W latach 1939–1940 w Komendzie Głównej Służby Zwycięstwu Polski (SZP), następnie – komendant okręgu Warszawa-Miasto i komendant okręgu Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) Warszawa-Województwo. Współzałożyciel Biuletynu Informacyjnego, konspiracyjnej Grupy Olgierda (od pseudonimu, którym się posługiwał Józewski) i Polskiego Stronnictwa Demokratycznego (PSD). Od 1940 redaktor dwutygodnika „Polska Walczy”. Stał się czołowym przedstawicielem podziemnej myśli piłsudczykowskiej.

W 1945, po zakończeniu okupacji niemieckiej, nie przerwał wraz z PSD działalności konspiracyjnej, a walki o niepodległość Polski nie uważał za zakończoną. Założył pismo i kolejną grupę konspiracyjną. Był jednym z najdłużej ukrywających się działaczy powojennego podziemia. W 1947 funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa wpadli na jego trop i w końcu września 1947 przeprowadzili operację, mającą na celu jego schwytanie. Staremu konspiratorowi udało się wydostać z obławy w Podkowie Leśnej i przemknąć lasami do Milanówka. Po kilku dniach pobytu w Milanówku wyjechał potajemnie do Warszawy. Warszawa nie była jednak dobrym miejscem do ukrywania się. Za namową przyjaciół wyjechał na Śląsk i trafił do Gliwic. Od drugiej połowy listopada 1947 do wiosny 1948 przebywał w Gliwicach, następnie we Wrocławiu, po czym w listopadzie 1948 lub na przełomie lutego i marca 1949 powrócił na krótko do Gliwic. Ukrywał się jeszcze w Warszawie, Radomiu i Jaszczowie na Lubelszczyźnie, gdzie został aresztowany przez UB w 1953.

Oskarżony o przestępczą i kontrrewolucyjną działalność oraz próbę obalenia ustroju PRL został skazany na dożywotnie więzienie. W maju 1956 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie na podstawie amnestii zmniejszył mu karę do 12 lat więzienia, a w listopadzie 1956 udzielił rocznej przerwy w odbywaniu kary na leczenie. Po październiku 1956 najpierw zmniejszono Józewskiemu karę do 5 lat, później anulowano wyrok. Nigdy nie ubiegał się o rehabilitację.

Po zwolnieniu zajął się malarstwem. Malował głównie pejzaże i portrety. Od 1958 był członkiem ZPAP. Jego obrazy znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Życie prywatne

Żonaty od 1919 z Julią z d. Bolewską (1892–1939), artystką-malarką, łączniczką POW, nie pozostawił potomstwa. W kwietniu 1981 zachorował – przewieziony do szpitala zmarł 23 kwietnia 1981. Spoczywa na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 234–V–5/6).