Jadwiga Kowalczykówna

Jadwiga Kowalczykówna (ur. 12 grudnia 1874 w Warszawie, zm. 11 sierpnia 1944 tamże) – nauczycielka, która wraz z Jadwigą Jawurkówną założyła i prowadziła przez 41 lat prywatną szkołę dla dziewcząt, znaną jako „Szkoła na Wiejskiej”. Obie Panny Jadwigi zostały zastrzelone przez Niemców w czasie powstania warszawskiego.

Dzieciństwo i młodość

Jadwiga Kowalczykówna była córką znanego polskiego astronoma, Jana Kowalczyka, docenta Szkoły Głównej Warszawskiej, dyrektora Obserwatorium Astronomicznego. Jej dziadkiem ze strony matki, Aleksandry, był botanik Jerzy Aleksandrowicz, w latach 1862–1869 – dyrektor Ogrodu Botanicznego UW w Warszawie, na którego terenie znajdował się budynek Obserwatorium. Liczna rodzina Kowalczyków mieszkała na parterze tego budynku.

Jadwiga Kowalczykówna skończyła prywatną polską szkołę 6-klasową, prowadzoną przez Henrykę Czarnocką, a następnie uczęszczała do siódmej klasy gimnazjum rządowego. Ukończyła je ze złotym medalem i dyplomem nauczycielki domowej.

W latach 1898–1903 studiowała na Uniwersytecie Latającym, gdzie wykładowcami byli wówczas m.in. profesorowie Władysław Smoleński, Edward Grabowski, Adam Mahrburg, Bronisław Chlebowski, Ludwik Krzywicki, Piotr Chmielowski i Władysław Dawid. W tym samym czasie uczyła języka polskiego i matematyki (prywatnie i na tajnych kompletach).

Plany i ich realizacja

W czasie studiów Jadwiga Kowalczykówna zaprzyjaźniła się z Jadwigą Jawurkówną. Obie przyjaciółki, tak samo energiczne i pracowite, rozpoczęły w 1903 roku realizację wspólnych marzeń o nowoczesnej szkole dla dziewcząt, w której panowałaby atmosfera przyjaźni, zaufania i tolerancji, szkoły kształtującej umysły i charaktery, rozwijającej uczucia patriotyczne, tolerancję dla przekonań innych, poważny i twórczy stosunek do pracy. Założyły prywatną szkołę przy Wiejskiej 5, której poświęciły całe swoje życie. Pannom Jadwigom udało się zatrudnić w szkole wysoko wykwalifikowanych nauczycieli. Skutecznie przełamywały bariery, stawiane przez władze carskie przed odzyskaniem niepodległości. Wykorzystały okres wolności (1918–1939) dla rozwoju szkolnej bazy lokalowej i unowocześniania programów i metod nauczania. W Szkole na Wiejskiej uczyli m.in. Konrad Górski (język polski), Henryk Mościcki (historia Polski), Stefan Kulczycki (matematyka), Jan Babiński (chemia), Tadeusz Miłobędzki (fizyka, tajne komplety), Józef Birkenmajer (łacina), ks. Antoni Bogdański (religia), ks. Jan Mauersberger (religia), Zofia Niesiołowska-Rothertowa (polski), Wanda Karpowiczówna (biologia), Jan Ehrenfeucht (matematyka, fizyka) i Zofia z Doroszewskich Ehrenfeuchtowa (chemia). Panna Kowalczykówna – Jadwiga Czarna uczyła matematyki (1903–1917) i języka polskiego (1914–1939), a Jadwiga Jawurkówna – Jadwiga Biała – religii i śpiewu (zob. Stosunek do religii). Panna Czarna i Biała – tak Panny Jadwigi były nazywane przez wszystkie uczennice i nauczycieli.

W okresie okupacji niemieckiej (1939–1944) Panny Jadwigi kontynuowały pracę pedagogiczną w zakresie szkoły powszechnej w różnych lokalach, przekazanych szkole przez okupanta, a częściowo na kursach tajnych – w prywatnych mieszkaniach (zakazany przez okupanta zakres I i II kasy gimnazjalnej i liceum).

Okoliczności śmierci

W czasie powstania warszawskiego ciężko chora Jadwiga Kowalczykówna przebywała, wraz z licznymi członkami rodziny i z Jadwigą Jawurkówną, w mieszkaniu przy Al. Niepodległości 132 m. 41, należącym do jej siostrzeńca, Wiktora Ehrenfeuchta. Powstańcy byli zmuszeni wycofać się z tego terenu już 2 sierpnia 1944, w drugim dniu powstania dom był już kontrolowany przez Niemców. Kilku powstańców dotarło tu 11 sierpnia; jeden z nich – ranny – nie był w stanie wycofać się. Po ponownym wejściu Niemców został zastrzelony, a mieszkańcom budynku kazano opuścić mieszkania. Ze względu na stan zdrowia Jadwigi Kowalczykówny w mieszkaniu 41 zostały trzy starsze panie – dwie Panny Jadwigi i Maria Ehrenfeuchtowa (siostra Jadwigi Czarnej i wychowawczyni w Szkole na Wiejskiej). Wychodzący z domu sąsiedzi słyszeli, że w tym mieszkaniu żandarmi krzyczeli coś po niemiecku, a panie odpowiadały po polsku. Potem padły strzały i mieszkanie zostało podpalone. Aniela Miklaszewska-Ehrenfeucht, która dotarła do spalonego domu następnego dnia, znalazła w ruinach zwęglone ciała (kul nie odszukała). Prochy pochowano w rocznicę śmierci zmarłych, 11 sierpnia 1945 roku.

W latach 50. na frontowej ścianie budynku w al. Niepodległości 132/136 umieszczno tablicę Tchorka upamiętniającą zamordowanych mieszkańców domu.